2. احساس رضایت یا پشیمانی : هرگاه در کار خود موفق شویم، احساسی از رضایت و خرسندی از خود، وجود ما را فرا می‌گیرد. این احساس رضایت نشانهٔ آن است که آن کار را از خود و نتیجهٔ اراده و تصمیم عاقلانهٔ خود می‌دانیم. گاه نیز در کاری مرتکب اشتباه می‌شویم و به خود یا دیگری زیان می‌رسانیم. در این هنگام احساس ندامت و پشیمانی به سراغمان می‌آید و با خود می‌گوییم ای کاش آن کار را انجام نمی‌دادم. این احساس ندامت نشانگر آن است که من توان ترک آن کار را داشته‌ام.

3. مسئولیت پذیری: هرکدام از ما خودمان را مسئول کارهای خود می‌دانیم. به همین سبب آثار و عواقب عمل خود را می‌پذیریم و اگر به کسی زیان وارد کرده‌ایم، جبران می‌کنیم. عهدها و پیمان‌ها نیز بر همین اساس استوار شده‌اند. بنابراین، اگر کسی پیمان‌شکنی کند و مسئولیتش را انجام ندهد، خود را مستحق مجازات می‌داند.

زمینه ساز شکوفایی اختیار

خداوند قدرت اختیار و اراده به ما عطا کرده و از ما خواسته است با استفاده از آن برای زندگی خود برنامه‌ریزی کنیم. به قلّه‌های کمال برسیم و تا آنجا پیش برویم که جز خداوند، عظمت آن را نمی‌داند.

البته، ما در دنیایی خیالی زندگی نمی‌کنیم، بلکه در جهانی زندگی می‌کنیم که خداوند امور آن را تدبیر می‌کند. قوانین مشخصی را بر آن حاکم کرده است و جهان هستی مطابق با آن قوانین عمل می‌کند و به پیش می‌رود. اکنون جای این پرسش هست که: آیا وجود خداوند و قوانین حاکم بر هستی مانع اختیار انسان‌اند یا زمینه‌ساز شکوفایی اختیار و بستری برای بهر‌ه‌مندی از آن می‌باشند؟ پاسخ به این سؤال را در دو بخش توضیح می‌دهیم:

1. اعتقاد به خدای‌ حکیم که با حکمت خود جهان را خلق کرده و اداره می‌کند این اطمینان را به انسان می‌بخشد که همهٔ حوادث و رخدادهای جهان، در یک برنامهٔ سامان‌دهی شده و غایتمند انجام می‌گیرد، نه اتّفاقی و بی هدف. انسانی که به حاکمیت چنین خدایی بر جهان معتقد است، با وجود اینکه خودش از شناخت علّت بسیاری از حوادث و رخدادهای جهان عاجز است، اما مطمئن است هر حادثه‌ای هدف معین و مشخصی دارد و از سر تصادف، غفلت یا ندانم کاری رخ نمی‌دهد.

همچنین اعتقاد به خدای حکیم، این اطمینان را به آدمی می‌دهد که جهان خلقت حافظ و نگهبانی دارد که اشتباه در کار او نیست. به عبارت دیگر، کشتی جهان ناخدایی دارد که به موجب علم و قدرت بی‌پایانش، هیچ‌گاه غرق و نابود نخواهد شد.

قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:

إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولَا وَ لَئِنْ زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ... _{(سورهٔ فاطر آیهٔ 41)}
همانا خداوند نگه می‌دارد آسمان‌ها و زمین را از اینکه نابود شوند و اگر بخواهند نابود شوند، کسی نمی‌تواند آنها را حفظ کند، مگر خود خداوند.

چنین بینش و نگرشی به انسان اطمینان خاطر می‌دهد که می‌تواند در این جهان از قدرت اختیار خود بهره ببرد و برای ساختن امروز و فردای خود و جامعه بکوشد و ثمرات تلاش خود را مشاهده کند.

2. در نتیجهٔ اعتقاد فوق، انسان خداشناس می‌داند که زندگی در جهانی قانونمند که پشتوانهٔ آن علم و قدرت خداست، به وی امکان حرکت و فعالیت می‌دهد. زیرا او می‌تواند قوانین حاکم بر جهان خلقت را بشناسد و برای رفع نیازهای خود از قوانین استفاده کند و به هدف‌های خود برسد. به عبارت دیگر، او در جهانی زندگی می‌کند که «قضا و قدر الهی» بر آن حاکم است.

قدر و قضای الهی

اکنون لازم است این دو اصطلاح قرآنی را بیشتر بشناسیم و در معنا و مفهوم آنها عمیق‌تر تأمّل کنیم. «قَدَر» و «قَدۡر» به‌معنای «اندازه» به‌کار می‌روند و «تقدیر» به‌معنای «اندازه‌ گرفتن» است. «قضا» نیز به‌معنای «به انجام رساندن»، «پایان دادن»، «حکم کردن» و «حتمیّت بخشیدن» است. مخلوقات جهان، از آن جهت که خدای متعال با علم خود، اندازه، حدود، ویژگی، موقعیت مکانی و زمانی آنها را تعیین می‌کند، مقدَّر به تقدیر الهی هستند و از آن نظر که با فرمان، حکم و ارادهٔ الهی ایجاد می‌شوند، به قضای الهی وابسته‌اند. پس اینکه می‌گوییم قدر و قضای الهی بر جهان حاکم است، به این‌معناست که نقشهٔ جهان با همهٔ موجودات، ریزه‌کاری‌ها، ویژگی‌ها و قانون‌هایش از آن خدا و از علم خداست و اجرا و پیاده کردن آن نیز به ارادهٔ خداست. به همین دلیل، نه در نقشهٔ جهان نقصی هست و نه در اجرا و پیاده کردن آن.

خداوند، دربارهٔ قدر و قضای الهی و این قانونمندی تخلف ناپذیر و استوار، مثالی می‌زند و می‌فرماید:

لَا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَهَا أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لَا اللَّیْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ _{(سورهٔ یس آیهٔ 40)}
نه خورشید را سزد که به ماه برسد و نه شب بر روز پیشی جوید و همه بر مداری شناورند

اختیار انسان، یک تقدیر الهی

وقتی از تقدیر جهان به وسیلهٔ خداوند سخن می‌گوییم، منظورمان فقط تعیین طول، عرض، حجم، مکان و زمان یک موجود نیست. اینها ساده‌ترین و آشکارترین تقدیرها هستند. تقدیر الهی شامل همهٔ ویژگی‌ها، کیفیت‌ها و روابط میان موجودات می‌شود. اینکه آب در چند درجه بجوشد، تعداد الکترون‌های هر عنصر چه تعداد باشد، ماه در کدام مدار دور زمین گردش کند، بدن انسان از چه اعضایی تشکیل شود و هر عضوی کدام کار را انجام دهد، همه و همه از تقدیرات الهی است. یکی از تقدیرات الهی برای انسان این است که او دارای اختیار باشد. یعنی همان‌طور که مثلاً به آب، ویژگی مایع بودن را داده است، به انسان نیز ویژگی مختار بودن را عطا کرده است.

به تعبیر دیگر، خداوند این‌گونه تعیین کرده است که انسان کارهایش را «با اختیار انجام دهد» و کسی نمی‌تواند از اختیار، که ویژگی ذاتی اوست، فرار کند؛ حتّی اگر بخواهد فرار کند باز هم این یک کار اختیاری است؛ چون همین کار را با خواست و ارادهٔ خود انجام داده است.

رابطۀ اختیارِ انسان با ارادۀ خداوند

در اینجا ما با یک مسئلهٔ دیگر روبه‌رو می‌شویم؛ اینکه چگونه می‌توان هم به قضا و ارادهٔ الهی اعتقاد داشت و گفت همهٔ کارها با ارادهٔ خداوند انجام می‌شوند و هم انسان را موجودی مختار دانست که کارهایش را با ارادهٔ خودش انجام می‌دهد؟

برای پاسخ به این پرسش لازم است ابتدا با علّت‌هایی که در پیدایش یک پدیده دخالت دارند، بیشتر آشنا شویم. این علت ها دو دسته‌اند:

1. علّت‌های عرضی: در پیدایش هر پدیده ممکن است چند عامل به صورت مجموعه و با همکاری یکدیگر مشارکت کنند. مثلاً برای رویش یک گل، مجموعه‌ای از باغبان، خاک، آب، نور و حرارت، دست‌به‌دست هم می‌دهند و با مشارکت یکدیگر گل را پدید می‌آورند. یا مثلاً دو نفر دسته‌های گلدان بزرگی را می‌گیرند و آن را جابه‌جا می‌کنند. هر کدام از این دو نفر نیروی خاصی، مستقل از دیگری وارد می‌آورند و گلدان را جابه‌جا می‌کنند. این‌گونه علت‌ها را «عرضی» می‌گویند. در این مثال، هر عامل به طور مستقیم نقشی برعهده دارد که با نقش دیگری متفاوت است. با این حال، آن عامل نمی‌تواند به تنهایی امر مورد نظر خود را به سرانجام برساند.

2. علّت‌های طولی: گاهی تأثیر چند عامل در پیدایش یک پدیده این‌گونه است که مثلاً یک عامل در عامل دیگر اثر می‌گذارد و آن عامل دوم در عامل سوم تأثیر می‌کند تا اثر عامل اول را به معلول منتقل کند. برای مثال، وقتی که شما قلم به دست می‌گیرید و نامه می‌نویسید، چند عامل، در طول هم، در انجام این کار دخالت دارند:

اول: قلم که با حرکت خود روی صفحه جملات را می‌نگارد؛
دوم: دست شما که قلم را به حرکت درمی‌آورد؛
سوم: ساختار عصبی بدن که موجب حرکت دست شما می‌شود؛
چهارم: ارادهٔ شما که مقدم بر سه علّت قبلی است؛
پنجم: نفس یا روح شما که اراده از او پدید می‌آید.

کل کار نوشتن را به هر یک از این عوامل می‌توان نسبت داد. بدین‌ معنا که اگر هریک از این عوامل نبود، عمل نوشتن ممکن نمی‌شد. اما هر علّتی، به ترتیب، علت بودن خود را از عامل بالاتر می‌گیرد. قلم می‌نویسد، اما حرکت آن ناشی از حرکت دست است. حرکت دست به نوبهٔ خود محصول کار سیستم عصبی است. این کار هم ناشی از اراده و اراده هم از نفس شماست. این علّت‌ها را «طولی» می‌گویند.

در مثال پرورش گل، علّت‌ها در عرض هم قرار داشتند (در یک ردیف بودند)، اما در مثال نوشتن، علّت‌ها در طول هم هستند (در یک ردیف نیستند بلکه نسبت به هم در مرتبه‌های مختلف قرار دارند).

وجود اختیار و اراده در انسان به علت ارادهٔ الهی و خواست اوست. خداوند اراده کرده است که انسان موجودی مختار و دارای اراده باشد. در فعل اختیاری، تا زمانی که انسان به انجام فعلی اراده نکند، آن فعل انجام نمی‌گیرد. اما در عین حال، وجود ما، ارادهٔ ما و عملی که از ما سر می‌زند، همگی به ارادهٔ خداوند وابسته‌اند. یعنی ارادهٔ انسان در طول ارادهٔ خداست و با آن منافات ندارد.