فشار خون بالا: قاتل خاموش در کمین بدن
فشار خون چیست و چگونه اندازهگیری میشود؟
برای درک این بیماری، ابتدا باید بدانیم فشار خون طبیعی چیست. قلب مانند یک تلمبه عمل میکند و خون را با هر ضربان به داخل سرخرگها میفرستد. فشار خون، نیرویی است که این خون به دیوارهی سرخرگها وارد میکند. تصور کنید یک شلنگ آب دارید. اگر شیر آب را کمی باز کنید، فشار آب داخل شلنگ کم است. اما اگر شیر را کاملاً باز کنید، فشار آب افزایش مییابد و آب با شدت بیشتری از شلنگ خارج میشود. در بدن ما نیز عروق خونی مانند شلنگ و خون مانند آب داخل آن هستند.
فشار خون با دو عدد و بر حسب میلیمتر جیوه (mmHg) گزارش میشود. عدد اول (یا بالا) فشار سیستولی[8] است که فشار درون سرخرگها را هنگام ضربان قلب و پمپاژ خون نشان میدهد. عدد دوم (یا پایین) فشار دیاستولی[9] است که فشار را در فاصله بین ضربانها، زمانی که قلب در حال استراحت است، اندازه میگیرد.
| دستهبندی | فشار سیستولی (عدد بالا) | فشار دیاستولی (عدد پایین) | وضعیت |
|---|---|---|---|
| طبیعی | کمتر از 120 | و کمتر از 80 | ایدهآل |
| افزایش یافته | 120-129 | و کمتر از 80 | هشدار |
| مرحله ۱ فشار خون بالا | 130-139 | یا 80-89 | بیماری |
| مرحله ۲ فشار خون بالا | 140 یا بیشتر | یا 90 یا بیشتر | بیماری جدی |
چرا فشار خون بالا خطرناک است؟ (آسیب به اندامهای حیاتی)
فشار خون بالا مانند آبی است که به طور مداوم با فشار زیاد در لولههایی که برای تحمل فشار کم طراحی شدهاند، جریان دارد. این فشار مزمن به مرور زمان باعث آسیب میشود:
۱. قلب: قلب مجبور است برخلاف فشار بالا خون را پمپاژ کند. این کار باعث بزرگ و ضعیف شدن ماهیچه قلب میشود (بیماری به نام هایپرتروفی بطن چپ) و در نهایت میتواند به نارسایی قلبی[10] منجر شود. همچنین فشار بالا به سرخرگهای کرونری[11] (تغذیهکننده قلب) آسیب میزند و خطر سکته قلبی را افزایش میدهد.
۲. مغز: سرخرگهای مغز ممکن است سفت، ضعیف یا مسدود شوند. یک رگ ضعیف ممکن است پاره شده و باعث خونریزی مغزی (سکته مغزی هموراژیک) شود. یا یک لخته خون در رگ تنگ شده ایجاد شود و باعث سکته مغزی ایسکمیک گردد. حتی افزایش خفیف فشار خون نیز میتواند در درازمدت بر حافظه و تفکر تأثیر بگذارد.
۳. کلیهها: کلیهها اندامهای فیلترکننده خون هستند. فشار خون بالا به رگهای ظریف داخل کلیهها آسیب میزند و کارایی آنها را کاهش میدهد. اگر کلیهها نتوانند مواد زائد را به خوبی دفع کنند، ممکن است فرد به نارسایی کلیه مبتلا شود و نیاز به دیالیز[12] یا پیوند کلیه پیدا کند.
۴. چشمها: رگهای خونی کوچک در شبکیه[13] چشم میتوانند در اثر فشار بالا آسیب ببینند، مسدود یا پاره شوند که به این حالت رتینوپاتی ناشی از فشار خون[14] میگویند و در صورت عدم درمان میتواند منجر به کاهش بینایی یا حتی کوری شود.
علل و عوامل ایجاد فشار خون بالا
در بیشتر موارد (حدود 90%)، علت مشخص و واحدی برای فشار خون بالا یافت نمیشود که به آن فشار خون اولیه[15] میگویند. این نوع به تدریج و طی سالها در اثر ترکیبی از عوامل زیر ایجاد میشود:
- ژنتیک: سابقه خانوادگی فشار خون بالا، خطر ابتلا را افزایش میدهد.
- سن: با افزایش سن، انعطافپذیری سرخرگها کم میشود و احتمال فشار خون بالا بیشتر میگردد.
- رژیم غذایی نامناسب: مصرف زیاد نمک (سدیم)، چربیهای اشباع و ترانس و مصرف کم پتاسیم، میوه و سبزیجات.
- بیتحرکی: عدم فعالیت بدنی منجر به افزایش وزن و بالا رفتن ضربان قلب میشود.
- چاقی و اضافه وزن: هرچه وزن بیشتر باشد، بدن برای رساندن خون به تمام بافتها به خون بیشتری نیاز دارد و فشار بر دیواره سرخرگها افزایش مییابد.
- استرس: استرس مزمن میتواند به طور موقت فشار خون را بالا ببرد و در درازمدت به عروق آسیب برساند.
- مصرف دخانیات و الکل: مواد شیمیایی موجود در دخانیات به دیواره عروق آسیب میزنند و آنها را تنگ میکنند. الکل نیز میتواند فشار خون را افزایش دهد.
در موارد کمیابتر (حدود 10%)، فشار خون بالا نتیجه یک بیماری دیگر مانند مشکلات کلیوی، تومور غده آدرنال[16] یا برخی نقصهای مادرزادی قلب است که به آن فشار خون ثانویه[17] میگویند.
نقش تغذیه و فعالیت بدنی در کنترل فشار خون
کنترل فشار خون بالا فقط به دارو ختم نمیشود. تغییر در سبک زندگی، سنگ بنای پیشگیری و درمان است. یک مثال ساده: کاهش مصرف نمک. نمک حاوی سدیم است. سدیم مانند یک اسفنج آب را در خون نگه میدارد. حجم خون بیشتر میشود و فشار بر عروق افزایش مییابد. کاهش نمک مصرفی میتواند اثر چشمگیری داشته باشد.
رژیم غذایی DASH[18]: این رژیم غذایی که به طور خاص برای کاهش فشار خون طراحی شده، بر مصرف میوهها، سبزیجات، غلات کامل، لبنیات کمچرب و کاهش چربیهای اشباع، کلسترول و سدیم تأکید دارد.
فعالیت بدنی منظم: فعالیتی مانند پیادهروی تند، دوچرخهسواری یا شنا به مدت حداقل 150 دقیقه در هفته، باعث قویتر شدن قلب میشود. قلب قویتر میتواند با تلاش کمتری خون را پمپاژ کند و در نتیجه فشار روی سرخرگها کاهش مییابد. فعالیت بدنی همچنین به کنترل وزن و کاهش استرس کمک میکند.
| مواد غذایی مفید (کمک به کاهش فشار) | دلیل | مواد غذایی مضر (افزایشدهنده فشار) | دلیل |
|---|---|---|---|
| موز، سیبزمینی شیرین، اسفناج (غنی از پتاسیم) | پتاسیم به دفع سدیم اضافی از طریق ادرار کمک میکند و تنش در دیواره رگها را کاهش میدهد. | فستفودها، کنسروها، ترشیها (نمک زیاد) | سدیم موجود در نمک، باعث نگهداری مایعات در بدن و افزایش حجم خون میشود. |
| ماست کمچرب، شیر (غنی از کلسیم) | کلسیم به انقباض و انبساط مناسب عروق خونی کمک میکند. | کره، چربی گوشت قرمز، روغن نباتی جامد (چربی اشباع) | سبب ایجاد پلاک در دیواره عروق (تصلب شرایین[19]) و تنگی آنها میشود. |
| مغزهای بینمک (مانند بادام)، آووکادو (چربیهای سالم) | چربیهای غیراشباع به کاهش کلسترول بد (LDL) و التهاب کمک میکنند. | نوشابه، شیرینیهای صنعتی (قند افزوده) | سبب افزایش وزن، التهاب و مقاومت به انسولین میشوند که همگی فشار خون را بالا میبرند. |
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: دقیقاً به این دلیل که احساس سلامتی میکنید! فشار خون بالا در مراحل اولیه هیچ علامت واضحی ندارد. ممکن است سالها در بدن شما باشد و در حال آسیب زدن به رگها، قلب و کلیههایتان باشد، بدون آنکه متوجه شوید. چکاپ منظم فشار خون، تنها راه تشخیص زودهنگام این «قاتل خاموش» است.
پاسخ: خیر، این یک اشتباه رایج و خطرناک است. داروهای فشار خون برای کمک به کنترل فشار طراحی شدهاند، اما علت اصلی (مانند رژیم غذایی نامناسب یا کم تحرکی) را رفع نمیکنند. ترکیب دارو با یک سبک زندگی سالم (تغذیه مناسب، ورزش، مدیریت استرس) بهترین نتیجه را میدهد. اگر سبک زندگی ناسالم ادامه یابد، ممکن است دوز دارو نیاز به افزایش پیدا کند یا داروها اثر خود را از دست بدهند.
پاسخ: این تفکر نادرست است. اگرچه ژنتیک نقش دارد، اما سبک زندگی شما تعیین کنندهتر است. حتی با سابقه خانوادگی، شما با انتخابهای خود میتوانید ابتلا به بیماری را به تأخیر بیندازید، از شدت آن بکاهید یا حتی از آن پیشگیری کنید. ورزش منظم، کنترل وزن و رژیم کم نمک میتوانند تأثیر ژنتیک را تا حد زیادی خنثی کنند.
پاورقی
[1] فشار خون بالا (Hypertension)
[2] سرخرگ (Artery)
[3] قاتل خاموش (Silent Killer)
[4] سکته قلبی (Heart Attack / Myocardial Infarction)
[5] سکته مغزی (Stroke)
[6] نارسایی کلیه (Kidney Failure)
[7] قلبی-عروقی (Cardiovascular)
[8] فشار سیستولی (Systolic Pressure)
[9] فشار دیاستولی (Diastolic Pressure)
[10] نارسایی قلبی (Heart Failure)
[11] سرخرگهای کرونری (Coronary Arteries)
[12] دیالیز (Dialysis)
[13] شبکیه (Retina)
[14] رتینوپاتی ناشی از فشار خون (Hypertensive Retinopathy)
[15] فشار خون اولیه (Primary / Essential Hypertension)
[16] غده آدرنال (Adrenal Gland)
[17] فشار خون ثانویه (Secondary Hypertension)
[18] رژیم غذایی DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension)
[19] تصلب شرایین (Atherosclerosis)
