مدار: مسیر حرکت اجرام آسمانی
مدار چیست و چگونه شکل میگیرد؟
تصور کنید یک نخ را به یک توپ بستهاید و آن را به دور سر خود میچرخانید. توپ در یک مسیر دایرهای به دور دست شما میچرخد. در این مثال، دست شما نقش جرم مرکزی (مثلاً زمین)، نخ نقش نیروی گرانش و مسیر توپ، یک مدار ساده را نشان میدهد. اگر نخ را رها کنید، توپ در خط مستقیم به پرواز درمیآید (این همان سرعت اولیهای است که به جسم داده میشود). اما نخ آن را به سمت مرکز میکشد. مدار زمانی شکل میگیرد که بین این دو نیرو تعادل برقرار باشد: سرعت جسم میخواهد آن را به خط راست به فضا بفرستد و گرانش میخواهد آن را به سمت مرکز بکشد. نتیجه این «سقوطِ همیشگی» به دور جرم مرکزی است!
برای درک بهتر، سنگی را در نظر بگیرید که از بالای کوه به صورت افقی پرتاب میشود. هرچه سنگ را با سرعت بیشتری پرتاب کنید، سنگ مسافت بیشتری را قبل از برخورد به زمین میپیماید. اگر بتوانید آنقدر قوی پرتاب کنید که انحنای سقوط سنگ با انحنای زمین هماهنگ شود، سنگ دیگر به زمین برخورد نمیکند، بلکه در مداری به دور زمین شروع به چرخش میکند. این دقیقاً همان کاری است که موشکها با ماهوارهها انجام میدهند.
انواع مدارهای مهم
مدارها بسته به ارتفاع، شکل و کاربردشان به انواع مختلفی تقسیم میشوند. در جدول زیر با مهمترین انواع مدار آشنا میشویم:
| نام مدار | ارتفاع تقریبی | مدت یک دور چرخش | کاربرد اصلی |
|---|---|---|---|
| مدار پایین زمین3 (LEO) | 180 تا 2000 کیلومتر | حدود 90 دقیقه |
ایستگاه فضایی بینالمللی، ماهوارههای تصویربرداری و اینترنت (مانند استارلینک)
متداول
|
| مدار زمینآهنگ4 (GEO) | 35786 کیلومتر | دقیقاً 24 ساعت | ماهوارههای مخابراتی و آبوهوایی (مثل دیشهای تلویزیون) |
| مدار متوسط زمین5 (MEO) | 2000 تا 35786 کیلومتر | بین 2 تا 24 ساعت | سیستمهای ناوبری مثل GPS و گلوناس |
| مدار قطبی6 | (ارتفاع متغیر، اغلب LEO) | حدود 90 دقیقه | تصویربرداری از تمام سطح زمین، نقشهبرداری و نظارت بر محیط زیست |
مدارها در خدمت زندگی روزمره ما
شاید فکر کنید مدارها موضوعی دور از زندگی هستند، اما در واقع بسیاری از فناوریهایی که هر روز استفاده میکنیم، وابسته به اجرامی هستند که در مدار زمین میچرخند. وقتی با تلفن همراه مسیریابی میکنید، در حال ارتباط با مجموعهای از ماهوارههای GPS هستید که در مدار متوسط زمین (MEO) قرار دارند. پیشبینی هوا، پخش زندهٔ مسابقات فوتبال از آن سوی جهان، مشاهدهٔ تصاویر گوگل مپ و حتی دسترسی به اینترنت در مناطق دورافتاده، همگی مدیون ماهوارههایی هستند که در انواع مدارها مستقر شدهاند.
ماهوارههای مدار پایین زمین مانند ایستگاه فضایی بینالمللی، به دانشمندان امکان میدهند آزمایشهای مهمی را در شرایط بیوزنی انجام دهند. ماهوارههای مدار زمینآهنگ نیز چون همیشه در نقطهای ثابت نسبت به زمین هستند، برای برقراری ارتباط دائمی و پخش تلویزیونی ایدهآل محسوب میشوند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر، این یک اشتباه رایج است. گرانش زمین حتی در ارتفاع ایستگاه فضایی نیز بسیار قوی است (حدود 90% گرانش سطح زمین). احساس بیوزنی به این دلیل است که ایستگاه فضایی و همهٔ اجسام داخل آن، در حال سقوط آزاد به دور زمین هستند. مانند زمانی که داخل آسانسوری در حال سقوط باشید، شما هم بیوزن احساس میکنید. پس آنها در حال سقوط هستند، اما به دلیل سرعت بالای افقی، هرگز به زمین برخورد نمیکنند.
پاسخ: خیر. مدارها میتوانند اشکال هندسی مختلفی داشته باشند. مدار دایرهای سادهترین شکل است. اما بسیاری از مدارها، مانند مدار سیارات به دور خورشید، بیضی7 شکل هستند. در مدار بیضوی، فاصلهٔ جسم از جرم مرکزی ثابت نیست و در نقاطی به نام حضیض8 (نزدیکترین نقطه) و اوج9 (دورترین نقطه) متغیر است. مدارهای سهمی و هذلولی نیز وجود دارند که برای فرستادن فضاپیما به اعماق فضا استفاده میشوند.
پاسخ: اگر سرعت ماه (که آن را در مدار نگه میدارد) از بین برود، دیگر نیروی جانبمرکز10 برای مقابله با گرانش زمین وجود ندارد. در این صورت، نیروی گرانش زمین ماه را مستقیماً به سمت خود میکشد و ماه به سمت زمین سقوط میکند! این اتفاق برای ماهوارههای از کار افتاده نیز در مدارهای پایین میافتد، اما آنها معمولاً در برخورد با جو زمین میسوزند.
پاورقی
1 مدار (Orbit): مسیر منحنی شکل یک جرم آسمانی در میدان گرانشی جرمی دیگر.
2 گرانش (Gravity): نیروی جاذبهای که بین همهٔ اجسام دارای جرم وجود دارد.
3 مدار پایین زمین (Low Earth Orbit - LEO): مداری نزدیک به سطح زمین.
4 مدار زمینآهنگ (Geostationary Orbit - GEO): مداری که در آن دورهٔ تناوب ماهواره دقیقاً با دورهٔ چرخش زمین برابر است.
5 مدار متوسط زمین (Medium Earth Orbit - MEO): مداری با ارتفاعی بین LEO و GEO.
6 مدار قطبی (Polar Orbit): مداری که از فراز قطبهای زمین عبور میکند.
7 بیضی (Ellipse): یک منحنی بسته که شبیه به دایرهٔ کشیده شده است.
8 حضیض (Perigee): نزدیکترین نقطهٔ مدار یک ماهواره به زمین.
9 اوج (Apogee): دورترین نقطهٔ مدار یک ماهواره از زمین.
10 نیروی جانبمرکز (Centripetal Force): نیرویی که جسم را وادار به حرکت در مسیری منحنی میکند و همیشه به سمت مرکز انحناست.
