آبوهوای دیروز را از سنگها بشنویم: ردپای اقلیم در فسیلها
فسیلها، شاهدان خاموش تاریخ زمین
فرض کنید در حیاط خانه خود یک دفترچه خاطرات پیدا کنید که متعلق به صد سال پیش است. چقدر جالب میشود که از طریق آن با زندگی و اتفاقات آن دوران آشنا شوید. فسیلها دقیقاً همین نقش را برای زمین بازی میکنند. آنها بقایای جانوران، گیاهان و دیگر موجودات زنده گذشته هستند که در سنگها حفظ شدهاند. اما این فسیلها فقط شکل موجودات را نشان نمیدهند؛ آنها اطلاعات دقیقی از محیط زندگی آن موجودات، از جمله آبوهوا، در خود نگه داشتهاند.
خواندن نشانههای اقلیم از روی فسیلها
دانشمندان مانند کارآگاهان، با بررسی دقیق فسیلها، سرنخهای مختلفی را جمعآوری میکنند. این سرنخها به چند گروه اصلی تقسیم میشوند:
| نوع فسیل | چه چیزی نشان میدهد؟ | یک مثال ساده |
|---|---|---|
| فسیلهای گیاهی (برگ، دانه، گرده) | نوع پوشش گیاهی، میزان رطوبت، دمای سالانه | اگر فسیل برگهایی با حاشیه صاف و بزرگ پیدا کنیم، نشانه آبوهوای گرم و مرطوب است (مثل جنگلهای شمال ایران). برگهای سوزنی و کوچک نشانه آبوهوای سرد و خشک است. |
| فسیلهای جانوری (صدف، استخوان) | دمای آب دریاها، شوری آب، نوع اکوسیستم | پیدا شدن فسیل مرجان در یک منطقه کوهستانی (مثل زاگرس) نشان میدهد که آنجا قبلاً یک دریای گرم و کمعمق بوده است. |
| ایزوتوپهای پایدار2 | دمای دقیق آب، میزان $CO_2$ (دیاکسید کربن) هوا | در صدفها یا استخوانها، نسبت ایزوتوپهای اکسیژن $({ }^{18}O/{ }^{16}O)$ مانند یک دماسنج طبیعی عمل میکند. هر چه آب سردتر باشد، نسبت $^{18}O$ افزایش مییابد. |
| حلقههای درختان فسیلی | تغییرات سالانه دما و بارش | حلقههای پهن نشانه سالهای پرآب و مناسب رشد و حلقههای باریک نشانه سالهای خشک یا سرد هستند. |
از کلاس درس تا کویر: یک مثال ملموس
حالا بیایید این موضوع را با یک مثال از اطراف خودمان بهتر درک کنیم. تصور کنید با خانواده به کویر مرکزی ایران سفر کردهاید. همه جا شنزار و هوا بسیار خشک است. اما ناگهان در میان شنها، یک فسیل صدف یا یک سنگ که رد برگ گیاهی بزرگ و پهن روی آن است، پیدا میکنید. این کشف مثل یک معجزه است! این فسیلها به شما میگویند: "صدها هزار یا میلیونها سال پیش، اینجا یک دریاچه یا دریای وسیع با آبوهوای مرطوب و جنگلهای انبوه بوده است."
دانشمندان با استفاده از همین سرنخها توانستهاند نقشههای آبوهوایی زمین در گذشتههای دور را رسم کنند. مثلاً میدانیم که در دورهای به نام کرتاسه (زمان دایناسورها)، قطبهای زمین یخزدگی نداشتند و آبوهوا در کل کره زمین بسیار گرمتر از امروز بود. این اطلاعات از روی فسیلهای گیاهان گرمسیری که حتی در نزدیکی قطبها یافت شدهاند، به دست آمده است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
1 فسیل (Fossil): به بازماندههای جانوران و گیاهان یا ردپای به جای مانده از آنها در سنگها گفته میشود که طی فرآیندهای خاصی در طول میلیونها سال حفظ شدهاند.
2 ایزوتوپ پایدار (Stable Isotope): اتمهای یک عنصر شیمیایی که تعداد نوترونهای متفاوت ولی خواص شیمیایی یکسان دارند و با گذشت زمان از بین نمیروند (واپاشی نمیشوند). مانند ایزوتوپهای اکسیژن-۱۸ و اکسیژن-۱۶.
