سنگ تبخیری: سنگی مانند گچ یا نمک که در محیط خشک و گرم تشکیل می‌شود.

سنگ‌های تبخیری: گنج‌های پنهان در آب و هوا

چگونه یک سنگ تبخیری متولد می‌شود؟

فرآیند تشکیل سنگ تبخیری^۱ بسیار ساده اما نیازمند شرایط خاصی است. تصور کن یک کاسه آب نمک را در آفتاب داغ رها کنیم. پس از مدتی آب تبخیر می‌شود و بلورهای نمک در ته کاسه باقی می‌مانند. طبیعت هم دقیقاً به همین شکل، اما در مقیاسی بسیار بزرگ‌تر عمل می‌کند.

شرایط اصلی برای تشکیل این سنگ‌ها عبارتند از:

با تبخیر آب، املاح و مواد معدنی محلول در آن غلیظ‌تر می‌شوند تا جایی که دیگر نمی‌توانند در آب باقی بمانند و به صورت بلورهای جامد رسوب می‌کنند. این رسوبات لایه‌لایه روی هم انباشته شده و پس از فشرده شدن، سنگ تبخیری را می‌سازند. ترتیب رسوب مواد همیشه یکسان است: اول ترکیبات کم‌حل‌تر و بعد ترکیبات پرحل‌تر. می‌توان این را با فرمول ساده‌ای نشان داد:

معروف‌ترین انواع سنگ‌های تبخیری کدامند؟

سنگ‌های تبخیری انواع مختلفی دارند اما دو نوع از آن‌ها از همه مشهورتر و پرکاربردتر هستند:

۱. هالیت یا سنگ نمک: همان نمک طعامی است که هر روز در سفره از آن استفاده می‌کنیم. فرمول شیمیایی آن $NaCl$ است. این سنگ ممکن است بی‌رنگ، سفید، زرد یا حتی قرمز و آبی باشد.

۲. ژیپس یا سنگ گچ: ماده اولیه تولید گچ ساختمانی و تخته‌سیاه است. فرمول شیمیایی آن $CaSO_4.2H_2O$ (کلسیم سولفات آبدار) می‌باشد. وقتی حرارت ببیند، آب خود را از دست داده و به گچ ساختمانی تبدیل می‌شود.

از آشپزخانه تا جاده: کاربردهای شگفت‌انگیز سنگ‌های تبخیری

شاید باور نکنی که این سنگ‌ها چقدر در زندگی روزمره ما حاضرند. بیا چند مثال ملموس بزنیم:

نمک (هالیت): وقتی صبحانه می‌خوری، احتمالاً نمک در پنیر یا خامه‌ات وجود دارد. در زمستان، برای جلوگیری از یخ‌زدن و لغزندگی جاده‌ها، ماشین‌های ویژه روی آسفالت نمک می‌پاشند. نمک در صنایع تولید کاغذ، صابون و پلاستیک نیز کاربرد دارد. حتی در گذشته به عنوان یک کالای ارزشمند برای مبادله استفاده می‌شد!

گچ (ژیپس): دیوارهای کلاس‌تان را نگاه کن. به احتمال زیاد با گچ ساخته و سفید شده‌اند. وقتی دندانپزشک برای قالب گرفتن از دندان تو از یک خمیر استفاده می‌کند، ماده اصلی آن گچ است. در تولید سیمان پورتلند^۲ نیز از گچ برای کنترل زمان گیرش استفاده می‌شود. کشاورزان برای اصلاح خاک‌های اسیدی از پودر گچ بهره می‌برند.

یک کاربرد غیرمنتظره: برخی غارهای زیبا مانند غار نمک در جزیره قشم، دقیقاً در اثر انحلال سنگ نمک به وسیله آب‌های زیرزمینی به وجود آمده‌اند. این نشان می‌دهد که سنگ‌های تبخیری می‌توانند چشم‌اندازهای طبیعی خلق کنند.

پرسش‌های مهم و اشتباهات رایج

پاورقی

^۱ سنگ تبخیری (Evaporite Rock): به سنگی گفته می‌شود که از تبلور و رسوب مواد محلول در آب در اثر تبخیر شدید به وجود می‌آید.

^۲ سیمان پورتلند (Portland Cement): رایج‌ترین نوع سیمان مورد استفاده در بتن و ملات ساختمانی.

^۳ سولار (Saltern): به حوضچه‌های کم‌عمق و پهنی گفته می‌شود که برای تولید نمک از طریق تبخیر آب دریا با کمک انرژی خورشید طراحی شده‌اند.