کارا (Efficient): وقتی نمیتوان وضعیت کسی را بهتر کرد، مگر اینکه وضعیت دیگری بدتر شود
کارایی به زبان ساده: از کیک تولد تا مدیریت کشور
کارایی پارتو چیست؟ یک تعریف ساده با مثال
تصور کنید یک کیک ثابت دارید و باید آن را بین دو نفر تقسیم کنید. اگر تمام تکههای کیک به طور عادلانه یا ناعادلانه تقسیم شده باشد و هیچ تکهای هدر نرفته باشد (روی زمین نیفتاده یا در جعبه باقی نمانده باشد)، وضعیت از نظر «کارایی پارتو» کارا است. حالا اگر شما بخواهید سهم خود را بیشتر کنید، فقط یک راه دارید: از سهم دوستتان کم کنید. چون کیک بزرگتر نشده و تکهای هم اضافه نیاوردهاید. این یعنی بهبود وضع شما، مستلزم بدتر شدن وضع اوست. پس وضعیت کارا است.
تفاوت کارایی با عدالت و برابری
خیلی مهم است که بدانیم کارا بودن لزوماً به معنای عادلانه بودن نیست. برمیگردیم به مثال کیک: اگر تمام کیک را به یک نفر بدهیم و به دیگری هیچ، این وضعیت میتواند کارا باشد (چون کیک هدر نرفته)، اما قطعاً عادلانه نیست. اقتصاددانان میگویند ممکن است تعداد زیادی وضعیت کارا وجود داشته باشد؛ از توزیع کاملاً نابرابر تا کاملاً برابر. انتخاب بین این وضعیتهای کارا، یک قضاوت ارزشی و اجتماعی درباره عدالت است، نه یک محاسبه صرف اقتصادی.
| مثال توزیع کیک | کارایی پارتو | عدالت (دیدگاه نمونه) | وضعیت |
|---|---|---|---|
| کیک به طور مساوی بین دو نفر تقسیم شده. هیچ تکهای هدر نرفته. | کارا | بسیار عادلانه | هم کارا، هم عادلانه |
| تمام کیک به یک نفر میرسد. دیگری هیچ. | کارا | ناعادلانه | کارا اما ناعادلانه |
| کیک تقسیم شده اما یک تکه بزرگ روی زمین افتاده و هدر رفته. | ناکارا | ممکن است عادلانه یا ناعادلانه باشد | ناکارا (منبع تلف شده) |
کارایی پارتو در کلاس درس و زندگی دانشآموزی
این مفهوم فقط در کتابهای اقتصاد نیست؛ در زندگی روزمره شما هم جریان دارد.
مثال اول: تکلیف گروهی فرض کنید شما و سه دوستتان یک پروژه علمی دارید. زمان کل شما برای آمادهسازی 20 ساعت است. اگر کارها را طوری تقسیم کنید که هرکس در کاری که مهارت دارد، وقت بگذارد و در نهایت پروژهای عالی تحویل دهید، به یک وضعیت کارا نزدیک شدهاید. اگر یک نفر تمام وقت را صرف طراحی جلد کند در حالی که تحقیق اصلی ناقص بماند، وضعیت ناکارا است. چون میتوان با تغییر تخصیص وقت، کیفیت تحقیق را بهتر کرد بدون آنکه طراحی جلد بدتر شود.
مثال دوم: برنامهریزی ساعات مطالعه شما در یک روز فقط 5 ساعت وقت مفید برای مطالعه ریاضی و ادبیات دارید. اگر طوری برنامهریزی کنید که با این 5 ساعت، بهترین نمره ممکن را در مجموع این دو درس بگیرید، بهینه پارتو است. اگر 2 ساعت را به بطالت بگذرانید، در نقطهای داخل منحنی امکانات هستید (ناکارا). میتوانید از آن 2 ساعت برای بهتر کردن نمره یکی از درسها بدون قربانی کردن درس دیگر استفاده کنید.
کارایی در بازار و نقش حکومت
اقتصاددانان معتقدند در شرایط خاصی، بازار رقابتی میتواند به تخصیص کارای منابع منجر شود. اما همیشه اینطور نیست. وقتی آلودگی ایجاد میشود (یک کارخانه هوای شهر را آلوده میکند)، بازار ممکن است به وضعیتی برسد که برای صاحب کارخانه و خریدارانش کارا به نظر برسد، اما برای مردم شهر که ضرر میبینند، وضعیت ناکارا است. چون میتوان با فناوریهای پاک، هم سود کارخانه را حفظ کرد و هم آلودگی را کاهش داد (بهبود برای مردم شهر بدون ضرر کامل برای کارخانه). اینجاست که دولت میتواند با قوانین (مثل محدودیت آلایندگی) یا مالیات، سعی کند جامعه را به سمت یک وضعیت کاراتر هدایت کند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. همانطور که در جدول دیدیم، یک توزیع بسیار ناعادلانه هم میتواند کارا باشد. «کارایی» فقط یک معیار فنی برای استفاده از منابع است، نه یک معیار اخلاقی برای قضاوت درباره خوب یا بد بودن یک وضعیت. جامعه اغلب به دنبال ترکیبی از کارایی و عدالت است.
پاسخ: بله. وقتی منابع (مثلاً مواد اولیه، زمان، فناوری) بیشتر یا بهتر میشود، منحنی امکانات تولید به بیرون منتقل میشود. این رشد اقتصادی است. در منحنی جدید، باز هم نقاط کارا (روی منحنی جدید) و نقاط ناکارا (درون آن) وجود دارند. مفهوم کارایی به ما کمک میکند مطمئن شویم با منابع جدید هم داریم حداکثر استفاده ممکن را میبریم.
پاسخ: در تئوری بله، اما در عمل رسیدن به یک نقطه ایدهآل که واقعاً هیچ کس را نتوان بدون ضرر دیگری بهتر کرد، بسیار دشوار است. زیرا اطلاعات کامل نداریم و سلیقهها دائماً در حال تغییر است. بنابراین، کارایی بیشتر یک معیار ایدهآل برای سنجش و بهبود وضعیتهاست تا یک نقطه مقصد همیشگی.
پاورقی
1کارا (Efficient): در این متن، معادل «بهینه پارتو» به کار رفته است. به وضعیتی گفته میشود که در آن منابع به بهترین شکل ممکن تخصیص یافته و امکان بهتر کردن وضع یک فرد بدون بدتر کردن وضع فرد دیگر وجود ندارد.
2بهینه پارتو (Pareto Efficiency / Pareto Optimality): مفهوم نامبرده از نام ویلفردو پارتو، اقتصاددان ایتالیایی گرفته شده است.
3منحنی امکانات تولید (Production Possibilities Frontier - PPF): یک مدل اقتصادی که ترکیبهای حداکثر تولید دو کالا یا خدمات را با استفاده از منابع و فناوری ثابت نشان میدهد.
