تعاونی[1]: کسبوکار مشارکتی برای منافع مشترک
تعاونی چیست؟
تصور کنید شما و چند نفر از همکلاسیهایتان تصمیم میگیرید برای خرید لوازم تحریر با کیفیت و ارزان، پولهایتان را روی هم بگذارید و به صورت عمده از یک فروشنده خرید کنید. در این حالت، قدرت چانهزنی شما بیشتر میشود و قیمت نهایی برای هر نفر کمتر از زمانی خواهد بود که به تنهایی خرید میکردید. شرکت تعاونی، درست شبیه به همین مثال ساده اما در مقیاسی بزرگتر و سازمانیافتهتر است. یک کسبوکار مشارکتی که متعلق به اعضای خود (که آنها را همکار یا عضو مینامند) است و توسط آنها و برای رفع نیازهای مشترکشان اداره میشود.
اصول هفتگانه: قلب تپنده هر تعاونی
اتحادیه بینالمللی تعاون[2] هفت اصل را به عنوان راهنمای فعالیت همه تعاونیها در سراسر جهان تعریف کرده است. این اصول مانند قانون اساسی یک تعاونی هستند:
| اصل | توضیح ساده | مثال |
|---|---|---|
| عضویت داوطلبانه و آزاد | هرکس که بخواهد و شرایط استفاده از خدمات را داشته باشد، میتواند عضو شود و به میل خود نیز میتواند خارج شود. | یک تعاونی مسکن. افراد برای داشتن خانه عضو میشوند و پس از تهیه خانه یا تغییر تصمیم میتوانند از عضویت انصراف دهند. |
| کنترل دموکراتیک توسط اعضا | هر عضو، یک رأی دارد. مدیران توسط اعضا انتخاب میشوند و به آنها پاسخگو هستند. | در مجمع سالانه یک تعاونی مصرف، همهٔ اعضا در مورد قیمتها، نوع محصولات و انتخاب هیئت مدیره رأی میدهند. |
| مشارکت اقتصادی اعضا | اعضا سرمایهٔ تعاونی را به صورت عادلانه تأمین میکنند و روی آن کنترل دموکراتیک دارند. | هر عضو یک سهم میخرد. این سرمایه برای خرید کالاهای عمده استفاده میشود. کنترل سرمایه با همهٔ اعضا است. |
| خودمختاری و استقلال | تعاونیها توسط اعضای خود کنترل میشوند و حتی اگر از منابع بیرونی سرمایه بگیرند، کنترل خود را حفظ میکنند. | یک تعاونی کشاورزی وام بانکی میگیرد، اما تصمیمگیری دربارهٔ نوع کشت و فروش محصول همچنان با کشاورزان عضو است. |
| آموزش، آموزش و اطلاعرسانی | تعاونیها برای اعضا، مدیران منتخب و جامعه آموزش فراهم میکنند تا ایده تعاون را گسترش دهند. | یک تعاونی اعتبار، کارگاههای آموزشی مدیریت مالی شخصی برای اعضای خود برگزار میکند. |
| همکاری بین تعاونیها | تعاونیها با هم کار میکنند تا به اعضای خود و جامعه بهتر خدمت کنند. | یک تعاونی مسکن و یک تعاونی ساختمانی با هم قرارداد میبندند تا خانهها با کیفیت بهتر و قیمت مناسبتر ساخته شوند. |
| توجه به جامعه | تعاونیها برای توسعه پایدار جوامع محلی خود تلاش میکنند. | تعاونی روستایی بخشی از سود خود را صرف تعمیر مدرسه یا احداث کتابخانه عمومی میکند. |
انواع اصلی تعاونیها: از مزرعه تا فروشگاه
تعاونیها بر اساس نیاز اعضای خود در زمینههای مختلفی شکل میگیرند. سه نوع اصلی آن عبارتند از:
تعاونیهای مصرف[3]: اعضای این تعاونیها، مصرفکنندگان کالاها و خدمات هستند. هدف آنها خرید کالاها با قیمت کمتر و کیفیت بهتر برای اعضا است. مثل تعاونیهای مسکن که برای تهیه خانه یا تعاونیهای دانشآموزی که لوازم تحریر میفروشند.
تعاونیهای تولیدی (تأمینکنندگان)[4]: اعضای این تعاونیها، تولیدکنندگان (مثل کشاورزان، دامداران یا صنعتگران) هستند. آنها محصولات خود را از طریق تعاونی به بازار عرضه میکنند تا قدرت چانهزنی بیشتری داشته باشند و هزینههای بازاریابی و فروش را کاهش دهند. بسیاری از کارخانههای لبنی یا فروشگاههای عرضهٔ مستقیم محصولات کشاورزی از این نوع هستند.
تعاونیهای کارگری[5]: در این نوع، کارکنان، مالکان اصلی کسبوکار هستند. آنها هم کار میکنند و هم در سود و تصمیمگیریها شریک هستند. این مدل انگیزهٔ کاری را بسیار افزایش میدهد. برخی از شرکتهای موفق فناوری یا رستورانها در دنیا به این شکل اداره میشوند.
مزایا و چالشهای یک مدل مشارکتی
مانند هر مدل کسبوکار دیگری، تعاونیها نیز نقاط قوت و ضعف خاص خود را دارند.
| مزایا | توضیح | چالشها | توضیح |
|---|---|---|---|
| کاهش هزینه و قیمت | خرید گروهی و حذف دلالان باعث میشود کالاها با قیمت نهایی کمتری به دست مصرفکننده برسد. | تصمیمگیری کند | مشورت با تعداد زیادی از اعضا و رسیدن به اجماع ممکن است زمانبر باشد. |
| تقسیم عادلانهٔ سود | سود بر اساس میزان مشارکت یا خرید اعضا تقسیم میشود، نه بر اساس سرمایهٔ بیشتر. | محدودیت در جذب سرمایه | نمیتوانند مانند شرکتهای سهامی عام سهام خود را آزادانه در بورس بفروشند و سرمایه کلان جذب کنند. |
| دموکراسی و عدالت | هر عضو یک رأی دارد. این باعث احساس تعلق و مسئولیتپذیری بیشتر میشود. | نیاز به مشارکت فعال | موفقیت تعاونی به حضور، آموزش و مشارکت فعال همهٔ اعضا وابسته است. |
| پایداری و توجه به جامعه | هدف تعاونی فقط سود مالی نیست، بلکه رفاه اعضا و توسعهٔ محلی نیز هست. | مدیریت حرفهای | گاهی انتخاب مدیران از بین اعضا ممکن است با تخصص لازم همراه نباشد. |
ریاضیات مشارکت: فرمول ساده تقسیم سود در تعاونی
چگونه سود در یک تعاونی تقسیم میشود؟ در یک شرکت سهامی، سود سهام[6] بر اساس تعداد سهامی که فرد دارد تقسیم میشود. اما در بسیاری از تعاونیها (مخصوصاً تعاونیهای مصرف)، سود بر اساس میزان مشارکت اعضا تقسیم میشود. یک فرمول ساده برای این کار وجود دارد:
مثال: فرض کنید یک تعاونی مصرف دانشآموزی در پایان سال، پس از کسر همهٔ هزینهها، 2,000,000 تومان سود داشته است. کل خرید همهٔ اعضا در طول سال 10,000,000 تومان بوده است. اگر شما (به عنوان یک عضو) در طول سال به میزان 500,000 تومان از این تعاونی خرید کرده باشید، سود شما چقدر است؟
با استفاده از فرمول بالا:
$ \frac{500,000}{10,000,000} \times 2,000,000 = 0.05 \times 2,000,000 = 100,000 \text{ تومان} $
پس شما 100,000 تومان سود دریافت میکنید. این نشان میدهد هرکس بیشتر از خدمات تعاونی استفاده کند، سهم بیشتری از منافع آن میبرد. به این مبلغ بازپرداخت مازاد[7] نیز میگویند.
از ایده تا عمل: تشکیل یک تعاونی دانشآموزی فرضی
بیایید یک مثال عملی را از ابتدا تا انتها دنبال کنیم. گروهی 20 نفره از دانشآموزان یک دبیرستان میخواهند برای خرید کتابهای کمکآموزشی و لوازم التحریر با قیمت مناسب، یک تعاونی مصرف تشکیل دهند.
گام اول - ایده و جلب مشارکت: آنها با معلم اقتصاد خود مشورت میکنند و ایده را با دیگر دانشآموزان در میان میگذارند. 50 نفر دیگر نیز علاقهمند میشوند. در مجموع 70 نفر عضو اولیه میشوند.
گام دوم - تدوین اساسنامه[8] و سرمایه اولیه: آنها با کمک مربی، یک اساسنامه ساده مینویسند که اهداف، قوانین رأیگیری (هر نفر یک رأی) و نحوهٔ تقسیم سود در آن مشخص است. هر عضو مبلغ 50,000 تومان به عنوان سرمایه اولیه (سهم) پرداخت میکند. جمع سرمایه اولیه میشود: $ 70 \times 50,000 = 3,500,000 $ تومان.
گام سوم - انتخاب مدیران و شروع کار: در یک مجمع عمومی، اعضا از بین خودشان یک هیئت مدیره 5 نفره (رییس، نایب رییس، منشی و دو عضو) انتخاب میکنند. این هیئت موظف است با ناشران و فروشندگان عمده مذاکره کند و لیست کتابها و قیمتها را به اعضا اعلام کند.
گام چهارم - خرید و فروش: اعضا سفارشات خود را ثبت میکنند. تعاونی با سرمایه جمعآوری شده، به صورت عمده خرید میکند و کالاها را با یک قیمت منصفانه (مثلاً تنها 10% بالاتر از قیمت خرید برای پوشش هزینههای جاری) به اعضا میفروشد. در پایان سال مالی، حسابها بررسی میشود.
گام پنجم - محاسبه و تقسیم سود: فرض کنید در پایان سال، پس از کسر همه هزینهها (شامل قیمت خرید کالاها، هزینه حملونقل و...)، مبلغ 1,400,000 تومان سود باقی مانده است. کل خرید اعضا در سال 7,000,000 تومان بوده است. اگر شما در طول سال 200,000 تومان خرید کرده باشید، سود شما اینگونه محاسبه میشود:
این مبلغ به شما بازگردانده میشود. به این ترتیب، شما در واقع کتابهای خود را با قیمتی کمتر از قیمت اولیه خریداری کردهاید!
پرسشهای متداول دربارهٔ تعاونیها
پاسخ: بله، تفاوت بنیادی دارند. در شرکت سهامی، مالکیت بر اساس تعداد سهام است (هر سهم یک رأی). هدف اصلی حداکثر کردن سود برای سهامداران است. در تعاونی، مالکیت بر اساس عضویت است (هر نفر یک رأی). هدف اصلی تأمین نیازهای اعضا است. هیچکدام ذاتاً «بهتر» نیستند؛ هر کدام برای هدف خاصی مناسبترند. اگر هدف خدمترسانی به یک گروه مشخص و تقسیم عادلانهٔ منافع باشد، تعاونی گزینه بهتری است.
پاسخ: تشکیل آن نیازمند علاقه، مشارکت و کمی پیگیری قانونی (ثبت اساسنامه) است. ادارهٔ آن نیز به دلیل ماهیت دموکراتیک، ممکن است کندتر از یک کسبوکار تکمحور باشد. اما با آموزش اعضا و انتخاب مدیران دلسوز و توانا، میتواند بسیار روان و ثمربخش پیش برود. موفقیت آن کاملاً به همکاری صادقانهٔ اعضا بستگی دارد.
پاسخ: بله، بسیار موفق هستند. به عنوان مثال، گروه موندراگون[9] در اسپانیا، یک شبکه عظیم از تعاونیهای کارگری است که بیش از 80,000 نفر عضو دارد و در حوزههای صنعت، مالی و خردهفروشی فعال است. یا اتحادیه تعاونیهای کشاورزی در بسیاری از کشورها که میلیونها کشاورز را تحت پوشش دارند. این مثالها نشان میدهد مدل تعاونی در مقیاس بزرگ نیز کاملاً کارآمد و رقابتی است.
شرکت تعاونی یک جایگزین اخلاقمحور و انسانمحور در دنیای اقتصاد است که قدرت را از انحصار سرمایهداران میگیرد و بین مردم عادی توزیع میکند. این مدل با تکیه بر اصولی مانند دموکراسی، مشارکت و همکاری، نه تنها میتواند منافع اقتصادی مستقیم (مانند قیمت پایینتر و سود عادلانه) برای اعضای خود به ارمغان آورد، بلکه جامعهای مبتنی بر اعتماد و مسئولیتپذیری مشترک میسازد. چه در قالب یک تعاونی دانشآموزی کوچک و چه در اندازه یک گروه تولیدی[10] بینالمللی، روح حاکم بر تعاونی، همکاری برای دستیابی به منافع مشترک است. آشنایی با این مفهوم، نگاه ما را به کسبوکار و اقتصاد گستردهتر و انسانیتر میکند.
پاورقی و واژهنامه
[1] تعاونی (Cooperation/Cooperative): همکاری؛ شکلی از سازمان اقتصادی که توسط اعضای آن، برای منافع مشترک آنها، اداره میشود.
[2] اتحادیه بینالمللی تعاون (International Co-operative Alliance - ICA): نهاد جهانی که تعاونیها را در سراسر جهان نمایندگی میکند.
[3] تعاونی مصرف (Consumer Cooperative): تعاونی که اعضای آن مصرفکنندگان کالاها و خدمات هستند.
[4] تعاونی تولیدی یا تأمینکنندگان (Producer Cooperative): تعاونی که اعضای آن تولیدکنندگان (مانند کشاورزان) هستند و محصولات خود را به صورت مشترک به بازار عرضه میکنند.
[5] تعاونی کارگری (Worker Cooperative): تعاونی که مالکیت و مدیریت آن در اختیار کارکنان آن کسبوکار است.
[6] سود سهام (Dividend): بخشی از سود یک شرکت که به سهامداران پرداخت میشود.
[7] بازپرداخت مازاد (Patronage Refund): بازپرداخت سود به اعضای تعاونی بر اساس میزان استفاده آنها از خدمات تعاونی در یک دوره.
[8] اساسنامه (Bylaws): سند قانونی که قواعد ادارهٔ یک سازمان را مشخص میکند.
[9] گروه موندراگون (M[removed]on Corporation): بزرگترین مجموعه تعاونی کارگری در جهان، مستقر در منطقه باسک اسپانیا.
[10] کنگلومرا (Conglomerate): شرکت بزرگی که از چندین شرکت فعال در کسبوکارهای مختلف تشکیل شده است.
