درزه: شکستگی در سنگ بدون جابه‌جایی دو طرف

درزه: ترک‌های اسرارآمیز درون سنگ

درزه چیست و چه فرقی با ترک معمولی دارد؟

تصور کن یک نان خشک را با دست فشار می‌دهی. روی سطح آن ترک‌های ریزی ظاهر می‌شود، اما تکه‌های نان از هم جدا نمی‌شوند. دقیقاً مشابه این اتفاق در مقیاس بسیار بزرگ‌تر در سنگ‌های کوه‌ها رخ می‌دهد. به این شکستگی‌های طبیعی در سنگ‌ها که دو طرف آن نسبت به هم جابه‌جا نشده‌اند، درزه می‌گویند.

تفاوت اصلی درزه با گسل⁴ در همین است. در گسل، دو بلوک سنگی در امتداد شکستگی، به طور محسوسی روی هم می‌لغزند (مثل وقتی که دو دست خود را به هم می‌مالی) و این جابه‌جایی گاهی به چندین متر هم می‌رسد. اما در درزه، این لغزش یا بسیار ناچیز است یا اصلاً وجود ندارد.

درزه‌ها چگونه به وجود می‌آیند؟ (علل تشکیل)

درزه‌ها بر اثر نیروهای مختلفی تشکیل می‌شوند که می‌توان آن‌ها را در چند دسته‌ی اصلی طبقه‌بندی کرد:

۱. نیروهای زمین‌ساختی (تکتونیکی): حرکت صفحه‌های بزرگ سنگی پوسته‌ی زمین، باعث ایجاد فشار یا کشش در سنگ‌ها می‌شود. وقتی سنگ تحت این فشارها قرار می‌گیرد، مانند یک مداد که آنقدر خم می‌شوی تا بشکند، ترک می‌خورد و درزه تشکیل می‌شود.

۲. سرد شدن و انقباض: گدازه‌های داغ آتشفشانی وقتی روی سطح زمین جاری می‌شوند و سرد می‌شوند، منقبض می‌شوند. این انقباض باعث ایجاد شبکه‌ای از درزه‌ها می‌شود. سنگ‌های بازالت که گاهی ستون‌های چندضلعی زیبایی را تشکیل می‌دهند، نمونه‌ی بارز این نوع درزه‌ها هستند.

۳. کاهش فشار (باربرداری): فرض کن لایه‌های ضخیم خاک و سنگ روی یک تخته سنگ بزرگ را برداریم. سنگ زیرین که قبلاً تحت فشار زیاد بود، حالا می‌تواند کمی «باز» شود. این باز شدن باعث ایجاد درزه‌های موازی با سطح زمین می‌شود. این پدیده شبیه به اسفنجی است که پس از فشرده شدن رها می‌شود و حجمش کمی افزایش می‌یابد.

دسته‌بندی درزه‌ها بر اساس شکل و آرایش

درزه‌ها را می‌توان بر اساس جهت و نحوه‌ی قرارگیری آن‌ها در کنار هم دسته‌بندی کرد. این دسته‌بندی به زمین‌شناسان کمک می‌کند تا تاریخچه‌ی تنش‌های وارد بر سنگ را بهتر درک کنند.

درزه‌ها چه کاربردی در طبیعت و زندگی ما دارند؟

شاید فکر کنی درزه فقط یک ترک بی‌فایده در سنگ است، اما نقش آن در طبیعت و حتی زندگی انسان بسیار مهم است:

۱. ایجاد غار و ذخیره‌گاه آب: آب‌های زیرزمینی از طریق درزه‌ها حرکت می‌کنند و در فضاهای خالی بین آن‌ها جمع می‌شوند. این منابع، آب مورد نیاز چشمه‌ها و قنات‌ها را تأمین می‌کنند. همچنین، حل شدن سنگ‌آهک توسط آب اسیدی در امتداد درزه‌ها، منجر به ایجاد غارهای زیبا می‌شود.

۲. تسهیل فرسایش و شکل‌گیری خاک: درزه‌ها مسیرهای نفوذ برای آب و ریشه‌ی گیاهان فراهم می‌کنند. ریشه‌ها با رشد خود درزه‌ها را گسترده‌تر می‌کنند و در نهایت سنگ بزرگ به قطعات کوچک‌تر و سپس خاک تبدیل می‌شود. بسیاری از شکل‌های عجیب صخره‌ای در کوه‌ها و دره‌ها، حاصل فرسایش ترجیحی در امتداد همین درزه‌هاست.

۳. کمک به اکتشاف معدن: معدنکاران از الگوی درزه‌ها برای استخراج راحت‌تر بلوک‌های سنگی (مثل مرمر یا گرانیت) استفاده می‌کنند. آن‌ها گوه را در امتداد درزه‌ها می‌کوبند تا سنگ به صورت تمیز و با صرف انرژی کمتر جدا شود.

۴. یک هشداردهنده طبیعی: تراکم زیاد درزه‌ها در یک صخره یا کوه، نشانه‌ای از ضعف مکانیکی آن است. این موضوع برای احداث جاده در کوهستان یا شناسایی مناطق مستعد ریزش سنگ بسیار مهم است.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹درزه (Joint): شکستگی در سنگ که در امتداد آن جابه‌جایی محسوسی رخ نداده است.

²تکتونیک (Tectonics): شاخه‌ای از زمین‌شناسی که به مطالعه‌ی حرکت و تغییر شکل پوسته‌ی زمین می‌پردازد.

³هوازدگی (Weathering): فرآیند تجزیه و تخریب سنگ‌ها در سطح زمین تحت تأثیر عوامل جوی، شیمیایی و بیولوژیکی.

⁴گسل (Fault): شکستگی در سنگ که در امتداد آن، دو بلوک سنگی نسبت به هم جابه‌جا شده‌اند.