سرعت متوسط: ماشین حساب سادهی حرکت!
سرعت متوسط چیست و چرا مهم است؟
فرض کن میخواهی با دوچرخه از خانه به مدرسه بروی. ممکن است در بخشی از راه تند و در بخشی به دلیل ترافیک یا چراغ قرمز، آهسته برانی. سرعت متوسط به ما یک عدد میدهد که نشان میدهد به طور میانگین با چه سرعتی حرکت کردهای. این عدد مثل یک گزارش کلی از کل سفر است.
$ \bar{v} = \frac{\Delta x}{\Delta t} $
در این فرمول:
• $ \bar{v} $ نماد سرعت متوسط است.
• $ \Delta x $ (جابهجایی) تغییر مکان جسم از نقطه شروع تا پایان است.
• $ \Delta t $ (مدت زمان) کل زمانی است که این جابهجایی انجام شده است.
تفاوت کلیدی: جابهجایی در مقابل مسافت
این قسمت خیلی مهم است! خیلیها فکر میکنند مسافتی که طی میکنیم با جابهجایی یکی است، اما اینطور نیست. برای فهمیدن سرعت متوسط باید جابهجایی را محاسبه کنی، نه کل مسافت طی شده.
| مفهوم | تعریف | مثال (دویدن در زمین فوتبال) |
|---|---|---|
| مسافت | کل طول مسیری که پیموده شده است. یک کمیت نردهای4 (فقط اندازه دارد). | دویدن از یک دروازه به دروازه دیگر (100 متر) و برگشت به نقطه شروع. کل مسافت = 200 متر. |
| جابهجایی | کوتاهترین فاصله بین نقطه شروع و پایان به همراه جهت. یک کمیت برداری5 (هم اندازه و هم جهت دارد). | چون به نقطه شروع برگشتهای، فاصله شروع تا پایان صفر است. پس جابهجایی = 0 متر. |
پس اگر جابهجایی صفر باشد —مثل وقتی یک دور کامل در زمین میدوی و برمیگردی— سرعت متوسط تو صفر خواهد بود، حتی اگر خیلی تند دویده باشی! چون از جایی که شروع کردی، خارج نشدهای.
محاسبه سرعت متوسط: از فرمول تا زندگی روزمره
حالا با یک مثال واقعی، همه چیز را مرحله به مرحله حساب میکنیم.
مثال: علی سوار بر ماشین از شهر "الف" به سمت شرق به شهر "ب" میرود که 120 کیلومتر از آن فاصله دارد. کل این سفر 2 ساعت زمان میبرد. سرعت متوسط ماشین علی چقدر است؟
۱. جابهجایی ($ \Delta x $): نقطه شروع شهر الف و نقطه پایان شهر ب است. فاصله بین آنها 120 کیلومتر است. پس $ \Delta x = 120\ km $.
۲. زمان ($ \Delta t $): کل زمان سفر 2 ساعت است. پس $ \Delta t = 2\ h $.
۳. سرعت متوسط ($ \bar{v} $):
$ \bar{v} = \frac{\Delta x}{\Delta t} = \frac{120\ km}{2\ h} = 60\ km/h $
این یعنی علی به طور میانگین، در هر ساعت 60 کیلومتر به سمت شرق حرکت کرده است.
حالا فرض کن علی بعد از رسیدن به شهر ب، بلافاصله به شهر الف بازگردد. کل مسافت طی شده 240 کیلومتر و کل زمان سفر رفت و برگشت 4 ساعت است. تندی متوسط او (مسافت تقسیم بر زمان) 60 کیلومتر بر ساعت میشود. اما سرعت متوسط او صفر است، چون جابهجایی کلش صفر شده (شروع و پایان یک نقطه است).
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. عدد سرعتسنج در هر لحظه، سرعت لحظهای6 را نشان میدهد. سرعت متوسط یک میانگین از تمام آن سرعتهای لحظهای در طول کل سفر است. ممکن است راننده بخشی از راه تند و بخشی آهسته برود، اما سرعت متوسط یک عدد ثابت برای کل مسیر است.
پاسخ: برای یک دور کامل، جابهجایی صفر است (چون به نقطه شروع برمیگردد). بنابراین سرعت متوسط برای یک دور کامل صفر میشود. اما تندی متوسط آن (محیط دایره تقسیم بر زمان) عددی مثبت است.
پاسخ: واحد سرعت متوسط، از تقسیم واحد طول بر واحد زمان به دست میآید. رایجترین واحد m/s (متر بر ثانیه) و km/h (کیلومتر بر ساعت) است. برای تبدیل km/h به m/s کافی است عدد را در $ \frac{5}{18} $ ضرب کنی.
- سرعت متوسط، معیاری برای سنجش میانگین سرعت در یک جابهجایی مشخص است.
- فرمول اصلی آن $ \bar{v} = \frac{\Delta x}{\Delta t} $ است.
- سرعت متوسط یک کمیت برداری است و جهت حرکت در آن مهم است.
- برای محاسبهی آن همیشه باید جابهجایی (کوتاهترین فاصلهی بین نقطه شروع و پایان) را در نظر بگیری، نه کل مسافت طی شده.
- سرعت متوسط با تندی متوسط (که یک کمیت نردهای است) و سرعت لحظهای فرق دارد.
پاورقی
1سرعت متوسط (Average Velocity): یک کمیت برداری که از تقسیم جابهجایی بر مدت زمان طی شده به دست میآید.
2جابهجایی (Displacement): تغییر موقعیت جسم؛ یک کمیت برداری که کوتاهترین فاصلهی مستقیم از نقطه شروع تا پایان را همراه با جهت نشان میدهد.
3تندی متوسط (Average Speed): یک کمیت نردهای که از تقسیم کل مسافت طی شده بر کل زمان به دست میآید.
4کمیت نردهای (Scalar Quantity): کمیتی که فقط با اندازه (عدد و واحد) مشخص میشود، مانند مسافت، زمان، جرم.
5کمیت برداری (Vector Quantity): کمیتی که برای توصیف کامل آن علاوه بر اندازه، به جهت نیز نیاز است، مانند جابهجایی، سرعت، نیرو.
6سرعت لحظهای (Instantaneous Velocity): سرعت جسم در یک لحظه یا بازه زمانی بسیار کوچک.
