قلب؛ عضو تلمبه‌ای خون
ساختار قلب: یک پمپ چهاراتاقی
قلب انسان تقریباً به اندازه‌ی مشت فرد است و در قفسه‌ی سینه، کمی متمایل به چپ قرار گرفته است. این عضو پرکار از چهار حفره یا اتاقک تشکیل شده است:
- دهلیز راست و دهلیز چپ (اتاقک‌های بالایی)
- بطن راست و بطن چپ (اتاقک‌های پایینی و قوی‌تر)
این اتاقک‌ها توسط دیواره‌ی ماهیچه‌ای ضخیمی به نام سپتوم از یکدیگر جدا شده‌اند. بین این حفره‌ها و رگ‌های خونی اصلی، دریچه‌های یک‌طرفه‌ای وجود دارند که مانند دروازه‌هایی عمل می‌کنند و فقط اجازه‌ی حرکت خون در یک جهت را می‌دهند و از بازگشت آن جلوگیری می‌کنند. مهم‌ترین این دریچه‌ها عبارتند از: دریچه‌ی میترال، دریچه‌ی سه‌لتی، دریچه‌ی آئورت و دریچه‌ی ریوی.
| نام دریچه | محل قرارگیری | وظیفه |
|---|---|---|
| دریچه‌ی میترال (دولتی) | بین دهلیز چپ و بطن چپ | جلوگیری از بازگشت خون به دهلیز چپ هنگام انقباض بطن چپ |
| دریچه‌ی سه‌لتی | بین دهلیز راست و بطن راست | جلوگیری از بازگشت خون به دهلیز راست هنگام انقباض بطن راست |
| دریچه‌ی آئورت | بین بطن چپ و آئورت | جلوگیری از بازگشت خون از آئورت به بطن چپ |
| دریچه‌ی ریوی | بین بطن راست و سرخرگ ریوی | جلوگیری از بازگشت خون از سرخرگ ریوی به بطن راست |
چگونگی پمپاژ خون: چرخه‌ی ضربان قلب
کار قلب بر اساس یک چرخه‌ی منظم به نام چرخه‌ی قلبی است که شامل دو فاز اصلی می‌شود:
- انبساط (دیاستول): در این فاز، ماهیچه‌ی قلب شل می‌شود و حفره‌های آن پر از خون می‌شوند. خون از طریق سیاهرگ‌ها ابتدا به دهلیزها و سپس به بطن‌ها جریان می‌یابد.
- انقباض (سیستول): در این فاز، ماهیچه‌ی قلب منقبض می‌شود. ابتدا دهلیزها منقبض شده و خون را به داخل بطن‌ها می‌فرستند. بلافاصله پس از آن، بطن‌ها با قدرتی بسیار بیشتر منقبض می‌شوند و خون را به بیرون از قلب پمپاژ می‌کنند (بطن راست به سمت ریه‌ها و بطن چپ به سمت تمام بدن).
صدای «لوب-دوب» که با گوشی پزشکی شنیده می‌شود، در واقع صدای بسته شدن این دریچه‌ها است. صدای اول (لوب) مربوط به بسته شدن دریچه‌های میترال و سه‌لتی و صدای دوم (دوب) مربوط به بسته شدن دریچه‌های آئورت و ریوی است.
مسیرهای سفر خون: گردش کوچک و بزرگ
خون در بدن ما از طریق دو مدار به هم پیوسته سفر می‌کند:
۱. گردش خون کوچک (گردش ریوی): این مسیر بین قلب و ریه‌ها است. خونی که اکسیژن آن توسط بدن استفاده شده و پر از دی‌اکسید کربن است، از بدن بازمی‌گردد و وارد دهلیز راست می‌شود. سپس از بطن راست از طریق سرخرگ ریوی به سمت ریه‌ها پمپ می‌شود. در ریه‌ها، دی‌اکسید کربن آزاد شده و اکسیژن تازه جذب خون می‌شود. خون اکنون غنی از اکسیژن، از طریق سیاهرگ‌های ریوی به دهلیز چپ قلب بازمی‌گردد.
۲. گردش خون بزرگ (گردش سیستمیک): این مسیر بین قلب و تمامی بخش‌های بدن است. خون اکسیژن‌دار از دهلیز چپ به بطن چپ می‌رود و سپس با فشار بسیار زیاد از طریق بزرگ‌ترین سرخرگ بدن (آئورت) به تمامی اندام‌ها، ماهیچه‌ها و سلول‌های بدن فرستاده می‌شود. در مویرگ‌ها، اکسیژن و مواد مغذی را تحویل داده و دی‌اکسید کربن و مواد زائد را جمع‌آوری می‌کند. این خون حالا با اکسیژن کم، از طریق سیاهرگ‌ها در نهایت به دهلیز راست قلب بازمی‌گردد و چرخه دوباره تکرار می‌شود.
| ویژگی | گردش خون کوچک (ریوی) | گردش خون بزرگ (سیستمیک) |
|---|---|---|
| مسیر | قلب → ریه‌ها → قلب | قلب → تمام بدن → قلب |
| عملکرد اصلی | تجدید اکسیژن خون و دفع دی‌اکسید کربن | تحویل اکسیژن و مواد مغذی به سلول‌ها |
| حفره‌ی شروع‌کننده | بطن راست | بطن چپ |
| رگ خونی اصلی | سرخرگ ریوی | آئورت |
ریتم و برق قلب: سیستم هدایت الکتریکی
انقباض منظم و هماهنگ قلب توسط یک سیستم الکتریکی داخلی کنترل می‌شود. این سیستم مانند یک ضربان‌ساز طبیعی عمل می‌کند. تکانه‌های الکتریکی از نقطه‌ای خاص در دهلیز راست به نام گره سینوسی-دهلیزی (گره SA)1 آغاز می‌شوند. این گره، ریتم طبیعی قلب راراه اندازی می‌کند، به همین دلیل به آن «ضربان‌ساز طبیعی قلب» می‌گویند. این سیگنال‌ها از طریق مسیرهای مخصوصی در قلب گسترش پیدا می‌کنند و باعث انقباض هماهنگ دهلیزها و سپس بطن‌ها می‌شوند. ثبت این فعالیت الکتریکی روی پوست توسط دستگاه الکتروکاردیوگرام (ECG یا EKG)2 امکان‌پذیر است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. خون در سرخرگ‌ها (به جز سرخرگ ریوی) قرمز روشن است زیرا غنی از اکسیژن است. اما خون درون سیاهرگ‌ها (به جز سیاهرگ‌های ریوی) قرمز تیره یا متمایل به بنفش است زیرا اکسیژن کمی دارد. خون درون سیاهرگ‌های ریوی، که از ریه به قلب بازمی‌گردد، پر از اکسیژن و بنابراین قرمز روشن است.
پاسخ: زیرا وظیفه‌ی بسیار سنگین‌تری دارد. بطن راست فقط باید خون را به ریه‌ها که بسیار نزدیک هستند پمپ کند. اما بطن چپ باید خون را با فشار بسیار زیادی به تمام نقاط دور بدن، از سر تا انگشتان پا، برساند. برای ایجاد این فشار بالا، دیواره‌ی ماهیچه‌ای بطن چپ بسیار ضخیم و قدرتمند است.
پاسخ: بله، قطعاً! اگرچه قلب پر از خون است، اما سلول‌های ماهیچه‌ای آن نمی‌توانند مستقیماً از خون داخل حفره‌ها استفاده کنند. خون مورد نیاز خود قلب از طریق سرخرگ‌های کرونری تأمین می‌شود. این سرخرگ‌ها مانند تاجی دورتا دور قلب قرار گرفته‌اند و اکسیژن و مواد مغذی را به عضله‌ی قلب می‌رسانند. انسداد این رگ‌ها می‌تواند lead به حمله‌ی قلبی شود.
پاورقی
1گره سینوسی-دهلیزی (Sinoatrial Node - SA Node): گروهی از سلول‌های تخصص‌یافته در دهلیز راست که به عنوان ضربان‌ساز طبیعی قلب عمل می‌کنند و با تولید ایمپالس‌های الکتریکی ریتم طبیعی قلب را تنظیم می‌کنند.
2الکتروکاردیوگرام (Electrocardiogram - ECG/EKG): یک آزمایش پزشکی که فعالیت الکتریکی قلب را اندازه‌گیری کرده و روی کاغذ یا صفحه‌ی نمایش ثبت می‌کند. از این نمودار برای تشخیص سلامت قلب و انواع آریتمی‌ها (بی‌نظمی‌های ضربان) استفاده می‌شود.
سیاهرگ (Vein): رگ‌های خونی که خون را به سمت قلب بازمی‌گردانند.
سرخرگ (Artery): رگ‌های خونی که خون را از قلب به بیرون پمپ می‌کنند.
مویرگ (Capillary): کوچک‌ترین رگ‌های خونی که ارتباط بین سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌ها را برقرار کرده و مبادله‌ی اکسیژن، مواد مغذی و مواد زائد با سلول‌های بدن در آن‌ها انجام می‌شود.