وابستگی: زندانی در دو قفس تن و روان
وابستگی چیست؟ یک تعریف ساده با دو بال اصلی
تصور کنید یک پرنده که سالها در قفس زندگی کرده، حتی اگر در قفس را باز کنند، پرواز نمیکند. وابستگی به مواد نیز شبیه به این است. مغز و بدن فرد آنقدر به وجود یک مادهی خاص (مانند سیگار، الکل، یا مواد مخدر قویتر) عادت میکنند که بدون آن، احساس «نقصان» و «اختلال» شدید میکنند. این وابستگی دو جنبه دارد:
- وابستگی جسمانی: بدن فرد برای عملکرد «عادی» خود، به ماده نیاز پیدا میکند. اگر ماده به بدن نرسد، بدن با نشانههای ناخوشایندی به نام علائم ترک2 واکنش نشان میدهد.
- وابستگی روانی: فکر و ذکر فرد درگیر ماده میشود. میل شدید روانی (وسوسه3) برای مصرف، بزرگترین مانع ترک است. فرد فکر میکند بدون ماده نمیتواند شاد باشد، استرس خود را کنترل کند یا با دیگران معاشرت کند.
این دو با هم، «حالت ناتوانی در ترک» را ایجاد میکنند. مثل این است که هم زنجیر جسمی داشته باشید و هم زنجیر فکری.
| بُعد وابستگی | تعریف | مثال بارز | مدت زمان ظهور |
|---|---|---|---|
| جسمانی | سازگاری سلولهای بدن با ماده و بروز علائم ناخوشایند هنگام قطع مصرف | لرزش دست، تعریق زیاد، درد عضلانی و تهوع در ترک مواد مخدر اُپیوئیدی4 | معمولاً کوتاهمدت (چند روز تا دو هفته) |
| روانی | اشتغال ذهنی مداوم و تمایل شدید غیرقابل کنترل به مصرف ماده | فرد معتاد به نیکوتین پس از غذا یا در استرس، به شدت هوس سیگار میکند. | میانمدت و بلندمدت (ماهها و سالها پس از ترک جسمانی) |
مغز چگونه معتاد میشود؟ داستان دوپامین و مدار پاداش
برای درک علت وابستگی، باید با سیستم پاداش5 مغز آشنا شویم. مرکز این سیستم، یک مادهی شیمیایی به نام دوپامین6 است. دوپامین مثل یک پیامرسان خوشحالی و لذت عمل میکند.
- حالت عادی: وقتی کار لذتبخشی مثل خوردن غذای مورد علاقه، ورزش کردن یا دریافت یک نمرهی خوب انجام میدهیم، مغز ما مقداری دوپامین آزاد میکند که احساس خوبی به ما میدهد.
- حالت مصرف ماده: مواد مخدر این سیستم را فریب میدهند. آنها باعث میشوند مغز، مقدار بسیار زیادی دوپامین (حتی تا 10 برابر حالت عادی) یکباره آزاد کند. این سیل دوپامین، احساس لذت شدید و کاذبی ایجاد میکند.
کمکم، مغز یاد میگیرد که این لذت شدید فقط از طریق مصرف ماده به دست میآید. فعالیتهای طبیعی لذتبخش (مانند دیدار دوستان) دیگر دوپامین کافی تولید نمیکنند. در این مرحله، وابستگی روانی عمیق شده است. همچنین، بدن برای عملکرد روزانه به ماده وابسته میشود و قطع آن، سیستم را دچار شوک میکند.
از کجا بفهمیم کسی وابسته شده است؟ علائم هشداردهنده
وابستگی علائم مشخصی دارد. اگر چند مورد از نشانههای زیر در فردی دیده شد، ممکن است دچار این مشکل شده باشد:
- وسوسه و اشتیاق شدید: بیشتر وقت خود را صرف فکر کردن به ماده، تهیه و مصرف آن میکند.
- از دست دادن کنترل: قصد دارد کم مصرف کند یا قطع کند، اما نمیتواند.
- تغییرات رفتاری: افت عملکرد درسی یا شغلی، دوری از خانواده و دوستان قدیمی، و ارتباط با دوستان جدید مصرفکننده.
- علائم ترک جسمانی: وقتی ماده به بدن نمیرسد، دچار اضطراب، بیقراری، لرزش، بیخوابی یا حالت تهوع میشود.
- مصرف ادامهدار با وجود آسیب: با وجود آگاهی از مشکلات سلامتی، مالی و اجتماعی که ماده ایجاد کرده، باز هم مصرف میکند.
یک مثال عینی: داستان علی و وابستگی به بازی رایانهای
وابستگی فقط به مواد شیمیایی محدود نمیشود. رفتارهایی مانند قمار یا حتی بازیهای رایانهای افراطی نیز میتوانند وابستگی روانی ایجاد کنند. داستان علی را بخوانید:
علی، دانشآموز دوم دبیرستان، عاشق یک بازی آنلاین شد. ابتدا روزی 1 ساعت بازی میکرد و لذت میبرد. کمکم برای کسب امتیاز بیشتر، زمان بازی را افزایش داد. پس از چند ماه، 6-5 ساعت در روز بازی میکرد. نمراتش افت کرد، از خانواده و دوستان واقعی فاصله گرفت، و وقتی والدین اینترنت را قطع میکردند، بسیار خشمگین، بیقرار و پرخاشگر میشد. او به بازی وابستگی روانی پیدا کرده بود. سیستم پاداش مغز او به جای دوپامین ناشی از موفقیت درسی یا روابط واقعی، به لذت کاذب و فوری امتیازهای مجازی عادت کرده بود. علی برای ترک این وابستگی، نیاز به کمک مشاور، برنامهریزی برای فعالیتهای جایگزین لذتبخش و حمایت خانواده داشت.
راههای مقابله و درمان: آیا رهایی امکانپذیر است؟
بله، وابستگی درمانپذیر است، اما نیاز به صبر، برنامهریزی و کمک تخصصی دارد. درمان معمولاً دو مرحله دارد:
- سمزدایی8 و مدیریت ترک جسمانی: زیر نظر پزشک، ماده به تدریج از بدن خارج میشود و علائم ترک با دارو کنترل میشود. این مرحله نسبتاً کوتاه است.
- درمان روانی-اجتماعی: این مرحله اصلی و طولانیتر است و هدف آن مقابله با وابستگی روانی است. روشهای آن شامل:
- مشاوره و درمانهای شناختی-رفتاری9 برای شناسایی محرکها و کنترل وسوسه.
- شرکت در جلسات گروههای حمایتی مثل انجمن معتادان گمنام.
- یادگیری مهارتهای زندگی، کنترل استرس و یافتن سرگرمیهای سالم.
- حمایت خانواده و دوستان.
موفقیت در درمان، شبیه ساختن یک ساختمان جدید روی ویرانههاست. ابتدا باید خرابهها پاکسازی شود (سمزدایی) و سپس بنایی محکم با مصالح جدید (مهارتهای زندگی) ساخته شود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. وابستگی میتواند برای موادی که به ظاهر «عادی» یا حتی قانونی هستند نیز رخ دهد. مانند نیکوتین موجود در سیگار و قلیان، الکل، برخی داروهای مسکن قوی که بدون تجویز پزشک استفاده میشوند، و حتی کافئین زیاد. هر مادهای که بتواند سیستم پاداش مغز را به طور مصنوعی و قوی تحریک کند، بالقوه میتواند ایجاد وابستگی کند.
در مراحل اولیه شاید، اما وقتی وابستگی کامل (جسمانی و روانی) شکل گرفت، خیر. تغییرات ایجادشده در مغز و بدن آنقدر قوی است که اراده فرد تحت تأثیر آن قرار میگیرد. درست مانند این است که از کسی که تب شدید دارد بخواهیم فقط با اراده دمای بدنش را پایین بیاورد. ترک موفق معمولاً نیازمند کمکهای پزشکی، روانشناختی و حمایت اجتماعی است.
خیر. وابستگی معمولاً نتیجه مصرف مکرر و درازمدت است. اما دو نکته مهم وجود دارد: اول، بعضی مواد پرقدرت میتوانند بسیار سریعتر وابستگی ایجاد کنند. دوم، حتی یک بار مصرف برخی مواد میتواند به علت مسمومیت یا تصادف، خطرات جانی جدی به همراه داشته باشد. بنابراین این فکر که «فقط یک بار امتحان میکنم» بسیار خطرناک است.
پاورقی
1 وابستگی (Dependence)
2 علائم ترک (Withdrawal Symptoms)
3 وسوسه (Craving)
4 اُپیوئیدی (Opioid): دستهای از مواد مسکن قوی مانند مورفین یا مواد مخدری مانند هروئین.
5 سیستم پاداش (Reward System)
6 دوپامین (Dopamine)
7 تحمل (Tolerance)
8 سمزدایی (Detoxification)
9 درمان شناختی-رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy - CBT)
