مواد سمی در دخانیات: دشمنان خاموش بدن
آنچه در دود پنهان است: از آرسنیک تا سیانید
وقتی فردی سیگار میکشد، در واقع در حال سوزاندن یک کارخانه کوچک شیمیایی است. این سوختن، بیش از 7000 ماده شیمیایی مختلف تولید میکند. حدود 70 مورد از این مواد به طور قطعی سرطانزا شناخته شدهاند. اما سه قاتل اصلی که کمتر درباره آنها صحبت میشود، آرسنیک، آمونیاک و سیانید هستند.
مثال علمی: فرآیند سوختن سیگار مانند روشن کردن یک شومینه چوبی است. وقتی چوب میسوزد، علاوه بر گرما و دود، گازهای خطرناکی مثل مونوکسید کربن آزاد میکند. سیگار هم دقیقاً همین کار را میکند، با این تفاوت که مواد اولیه آن (تنباکو و افزودنیها) از قبل پر از مواد شیمیایی مضر هستند.
| نام ماده سمی | منشأ در دخانیات | آسیب اصلی به بدن | مثال شناختهشده خارج از سیگار |
|---|---|---|---|
| آرسنیک (As)2 | جذب از خاک توسط گیاه تنباکو و برخی افزودنیها | آسیب به قلب و عروق خونی، سرطان پوست، ریه و مثانه | سم موش و حشرهکشهای قدیمی |
| آمونیاک (NH3)3 | افزوده شده برای افزایش جذب نیکوتین در بدن | تحریک و آسیب به ریهها، تشدید اعتیاد به نیکوتین | پاککنندههای قوی و وایتکس |
| سیانید هیدروژن (HCN)4 | تولید شده در اثر سوختن نیتروژن موجود در تنباکو و کاغذ | مسمومیت سلولها، جلوگیری از تنفس سلولی، آسیب به مژکهای ریه | گاز مورد استفاده در اتاقهای اعدام (سیانور) |
سفر سموم در بدن: از ریه تا سلول
با هر پک، این مواد سمی وارد دهان، نای و سپس ریهها میشوند. ریهها پر از کیسههای هوایی ریزی به نام آلوئول5 هستند که مانند یک اسفنج، اکسیژن را جذب میکنند. متأسفانه این اسفنج، سموم دود را هم به راحتی جذب میکند و آنها را مستقیماً وارد جریان خون میکند.
$ C_6H_{12}O_6 + 6O_2 \xrightarrow[\text{اختلال توسط HCN}]{\text{تنفس سلولی}} 6CO_2 + 6H_2O + \text{انرژی} $
در یک فرد سالم، گلوکز ($C_6H_{12}O_6$) و اکسیژن ($O_2$) به انرژی تبدیل میشوند. سیانید هیدروژن (HCN) مانند یک قفل روی این ماشین انرژیزایی میاندازد و جلوی تولید انرژی را میگیرد.
مثال عملی: مژکهای ریه مانند برسهای میکروسکوپی هستند که مخاط و آلودگی را به سمت گلوی شما میرانند تا با سرفه خارج شوند. سیانید موجود در دود، این مژکها را فلج میکند. در نتیجه، تمام سموم دیگر (مثل قیر) در ریه باقی میمانند. تصور کنید تهویه خانه از کار بیفتد و گردوغبار و کپک در هوا انباشته شود؛ ریه یک فرد سیگاری دقیقاً همین وضعیت را دارد.
اثرات طولانیمدت: وقتی سموم در بدن انبار میشوند
برخی از این مواد مانند آرسنیک، خاصیت تجمعپذیری6 دارند. یعنی بدن به راحتی نمیتواند آنها را دفع کند و با هر سیگار، مقدار بیشتری از آن در اندامهایی مانند کبد، کلیهها، ناخن و مو ذخیره میشود. این انبار شدن تدریجی، مانند قطره قطره پر شدن یک لیوان از سم است که در نهایت سرریز میشود و به صورت بیماری ظاهر میگردد.
| بازه زمانی | اثر آرسنیک | اثر آمونیاک | اثر سیانید |
|---|---|---|---|
| کوتاهمدت (دقایق تا ساعت) | تهوع، درد شکم | سوزش گلو و چشم، سرفه | سردرد، سرگیجه، ضعف |
| میانمدت (ماه تا سال) | تغییر رنگ پوست، بیحسی دست و پا | برونشیت مزمن، آسم | تنگی نفس دائم، عفونتهای مکرر ریوی |
| بلندمدت (چندین سال) |
سرطانهای مختلف ، بیماری قلبی
|
افزایش شدید وابستگی به نیکوتین، آسیب پایدار به ریه | ناتوانی شدید ریه (مانند آمفیزم7) |
آزمایشگاه کوچک: شبیهسازی اثر دود بر ریه
برای درک بهتر اینکه دود چگونه ریه را آلوده میکند، میتوان یک آزمایش ساده را تصور کرد. یک بطری پلاستیکی شفاف را به عنوان قفسه سینه و یک بادکنک کوچک به عنوان ریه در نظر بگیرید. اگر دود (که میتواند با سوزاندن کاغذ مرطوب شبیهسازی شود) وارد این سیستم شود، دیواره بادکنک (ریه) به جای صورتی شفاف، قهوهای و چسبناک میشود. قیر و ذرات ریز دود دقیقاً همین کار را با آلوئولهای ریه میکنند و فضای مورد نیاز برای تبادل اکسیژن را از بین میبرند.
نکته ترسناک اینجاست که آمونیاک اضافه شده به سیگار، باعث میشود نیکوتین راحتتر و عمیقتر جذب خون شود. این یعنی مغز سریعتر به نیکوتین وابسته میشود و فرد برای رسیدن به اثر قبلی، باید بیشتر سیگار بکشد و در نتیجه سموم بیشتری وارد بدنش کند. یک چرخه معیوب و خطرناک.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: بله، به شکلهای مختلف. دود قلیان به دلیل عبور از آب، خنک میشود اما غلظت مواد سمی مانند مونوکسید کربن و قطران در آن بسیار بالاست. سیگارهای الکترونیکی نیز حاوی مواد شیمیایی مختلفی در مایع خود هستند که هنگام گرم شدن، میتوانند مواد سرطانزایی مانند فرمالدهید تولید کنند.
پاسخ: قطعاً بله. هر نخ سیگار، یک بار حمله شیمیایی به بدن است. آرسنیک و سایر مواد تجمعپذیر با هر بار مصرف، در بدن باقی میمانند. علاوه بر این، آسیب به مژکهای ریه از اولین پک شروع میشود و بهبود کامل آن هفتهها زمان میبرد.
پاسخ: خیر. دود دستدوم8 که دیگران استنشاق میکنند و حتی دود سوم9 که روی لباس، مو و مبلمان مینشیند، حاوی همین مواد سمی هستند. کودکان به خصوص در برابر این آلودگیها آسیبپذیرند و خطر عفونت گوش، آسم و مشکلات تنفسی در آنها افزایش مییابد.
پاورقی
1 سرطانزا (Carcinogen): مادهای که میتواند باعث ایجاد سرطان شود.
2 آرسنیک (Arsenic - As): یک عنصر شیمیایی سمی که در سموم کشاورزی و به طور طبیعی در خاک یافت میشود.
3 آمونیاک (Ammonia - NH3): یک گاز بیرنگ با بوی تند که در پاککنندههای خانگی و به عنوان یک افزودنی در تنباکو استفاده میشود.
4 سیانید هیدروژن (Hydrogen Cyanide - HCN): یک گاز بسیار سمی که مانع از استفاده سلولهای بدن از اکسیژن میشود.
5 آلوئول (Alveoli): کیسههای هوایی میکروسکوپی در ریه که محل تبادل گازهای اکسیژن و دیاکسید کربن هستند.
6 تجمعپذیری (Bioaccumulation): توانایی برخی مواد سمی برای انباشته شدن در بافتهای زنده بدن به مرور زمان.
7 آمفیزم (Emphysema): یک بیماری مزمن ریوی که در آن دیواره آلوئولها از بین میرود و تنفس را بسیار دشوار میکند.
8 دود دستدوم (Secondhand Smoke): دودی که مستقیماً از سوختن محصول دخانی و نیز دودی که فرد سیگاری بازدم میکند.
9 دود سوم (Thirdhand Smoke): بقایای مواد شیمیایی سمی دود تنباکو که روی سطوح و گردوغبار محیط مینشیند و برای ماهها باقی میماند.
