رفتارهای پرخطر: رفتارهایی که سلامت جسم و روان را تهدید می‌کنند

رفتارهای پرخطر: رفتارهایی که سلامت جسم و روان را تهدید می‌کنند

شناسایی و دسته‌بندی رفتارهای پرخطر اصلی

برای مقابله با هر تهدیدی، نخست باید آن را به خوبی بشناسیم. رفتارهای پرخطر در چند گروه اصلی قابل دسته‌بندی هستند. هرکدام از این رفتارها می‌توانند مانند یک بیماری مسری، ابتدا فرد و سپس اطرافیان او را تحت تأثیر قرار دهند.

ریشه‌های علمی شکل‌گیری رفتارهای پرخطر

کسی به طور ذاتی رفتار پرخطر انجام نمی‌دهد. این رفتارها تحت تأثیر عوامل مختلفی شکل می‌گیرند. تصور کنید یک گیاه سمی در خاکی نامناسب، با آب آلوده و نور ناکافی رشد کند. رفتار پرخطر نیز محصول ترکیب چند عامل است:

• عوامل فردی: ویژگی‌های شخصیتی مانند کمبود اعتماد به نفس، هیجان‌طلبی شدید، ناتوانی در مدیریت خشم یا کنترل تکانه⁹. نوجوانی که احساس می‌کند توسط هم‌سالانش پذیرفته نمی‌شود، ممکن است برای جلب توجه به سیگار روی آورد.
• عوامل بین‌فردی و خانوادگی: ارتباط ضعیف با والدین، نظارت ناکافی، تعارض خانوادگی، دوستی با گروه هم‌سالان ناسالم. پژوهش‌ها نشان می‌دهند احتمال گرایش به مصرف مواد در نوجوانانی که رابطه صمیمی با والدین خود دارند، بسیار کمتر است.
• عوامل اجتماعی و محیطی: در دسترس بودن مواد، فقر، بی‌سرپناهی، قوانین سست و تبلیغات فریبنده. برای مثال، رابطه بین میزان مالیات بر سیگار و کاهش مصرف آن در نوجوانان به‌طور علمی ثابت شده است.
• عوامل ژنتیکی و زیست‌شناسی: برخی افراد ممکن است از نظر ژنتیکی مستعد ابتلا به اختلالات اعتیاد باشند. اما ژن به تنهایی سرنوشت‌ساز نیست و محیط نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.

پیامدهای زنجیره‌ای: از آسیب جسمی تا فروپاشی اجتماعی

پیامدهای رفتار پرخطر مانند دومینو است؛ یک مهره که بیفتد، مهره‌های بعدی را نیز می‌اندازد. این پیامدها چند لایه و درهم‌تنیده هستند:

۱. پیامدهای جسمی: آسیب مستقیم به بدن. مصرف سیگار نه تنها ریه را سیاه می‌کند، بلکه با تنگ کردن رگ‌های خونی، خطر سکته قلبی را افزایش می‌دهد. فرمول ساده‌ای برای محاسبه آسیب‌پذیری ریه وجود دارد: هر نخ سیگار، مقداری از ظرفیت حیاتی¹⁰ ریه می‌کاهد. اگر فرض کنیم یک فرد سالم ظرفیتی برابر با 6 لیتر دارد، با مصرف طولانی‌مدت، این ظرفیت می‌تواند به کمتر از 4 لیتر برسد که برابر با تنگی نفس در فعالیت‌های ساده است.

۲. پیامدهای روانی: احساس گناه، شرم، اضطراب، افسردگی و کاهش عزت نفس. فردی که مورد قلدری سایبری قرار گرفته، ممکن است دچار ترس از اجتماع شود و انزوا را انتخاب کند.

۳. پیامدهای اجتماعی و آموزشی: افت تحصیلی، از دست دادن دوستان سالم، طرد شدن از خانواده و جامعه، مشکل در یافتن شغل مناسب. این مسائل می‌توانند چرخه‌ای از محرومیت را ایجاد کنند.

۴. پیامدهای اقتصادی: هزینه‌های سنگین درمان بیماری‌های ناشی از رفتار پرخطر، از دست دادن درآمد به دلیل ناتوانی یا مرگ زودرس. هزینه درمان سرطان ریه ناشی از دخانیات، می‌تواند معادل درآمد سال‌ها کار یک خانواده باشد.

راهکارهای عملی: از آگاهی تا مقاومت

مقابله با رفتارهای پرخورد نیازمند یک استراتژی چندوجهی است که در آن فرد، خانواده و جامعه نقش ایفا می‌کنند. در این بخش به اقداماتی می‌پردازیم که هر دانش‌آموز می‌تواند از امروز شروع کند.

پرسش‌های مهم و اشتباهات رایج

پاورقی

¹ رفتارهای پرخطر (High-Risk Behaviors).
² مواد (Substances) شامل دخانیات، الکل و سایر مواد مخدر و محرک می‌شود.
³ شیشه (Methamphetamine) یک ماده محرک و بسیار اعتیادآور است.
⁴ اعتیاد (Addiction) یک بیماری مزمن مغزی است که با اجبار به مصرف و عدم کنترل بر آن مشخص می‌شود.
⁵ بیماری‌های آمیزشی (Sexually Transmitted Infections - STIs).
⁶ قلدری سایبری (Cyberbullying).
⁷ ورزش‌های اکسترم (Extreme Sports).
⁸ بی‌اشتهایی عصبی (Anorexia Nervosa).
⁹ کنترل تکانه (Impulse Control) به توانایی مقاومت در برابر یک میل ناگهانی و اغلب مخرب گفته می‌شود.
¹⁰ ظرفیت حیاتی ریه (Vital Capacity).
¹¹ نه گفتن (Assertive Refusal).