دفع: فرایند خروج مواد زائد از بدن

دفع: فرایند خروج مواد زائد از بدن

دفع چیست و چرا اهمیت دارد؟

بدن شما مانند یک شهر شلوغ است که همیشه در حال فعالیت است. سلول‌ها در حال تنفس، هضم غذا و تولید انرژی هستند. اما درست مانند هر کارخانه‌ای، این فعالیت‌ها مواد زائد تولید می‌کنند. اگر این مواد در بدن جمع شوند، مانند زباله‌هایی که در خیابان‌های شهر انباشته شوند، سمی شده و باعث مسمومیت و بیماری می‌گردند. فرایند دفع دقیقاً همان سیستم جمع‌آوری و خارج کردن این زباله‌ها از بدن است.

هدف اصلی دفع، حفظ تعادل داخلی بدن یا هموستازی^۲ است. برای مثال، بدن باید مقدار آب و نمک را در حد متعادل نگه دارد. دفع به تنظیم این موارد کمک می‌کند. یک مثال ساده: وقتی یک غذای شور می‌خورید، بدن شما آب بیشتری در خود نگه می‌دارد. کلیه‌ها با تولید ادرار بیشتر، نمک و آب اضافی را دفع می‌کنند تا تعادل برقرار شود.

اندام‌های اصلی دفع و کار هر یک

چند اندام مهم مانند یک تیم قدرتمند با هم همکاری می‌کنند تا بدن را پاکیزه نگه دارند. در جدول زیر می‌توانید این تیم را بهتر بشناسید:

کلیه‌ها: قهرمانان ناشناخته‌ی دفع

کلیه‌ها دو عضو لوبیایی شکل در پشت شکم هستند که وظیفه‌ی اصلی تصفیه‌ی خون را بر عهده دارند. هر کلیه از میلیون ها واحد تصفیه‌کننده‌ی کوچک به نام نفرون^۵ ساخته شده است. کار نفرون را می‌توان در سه مرحله‌ی ساده توضیح داد:

1. پالایش (فیلتراسیون): خون وارد نفرون می‌شود. مانند یک صافی بسیار ریز، مواد زائد ریز (مانند اوره و نمک‌ها) و آب از خون جدا می‌شوند. این مایع اولیه را " فیلتراسیون" می‌نامند.
2. بازجذب: بدن نمی‌خواهد مواد مفید را از دست بدهد. بنابراین، در ادامه‌ی مسیر نفرون، مواد مورد نیاز مانند گلوکز (قند خون)، اسیدهای آمینه و بخش عمده‌ای از آب دوباره به خون بازگردانده می‌شوند.
3. ترشح: در نهایت، برخی مواد زائد اضافی که در خون باقی مانده‌اند، مستقیماً به داخل مایع درون نفرون ترشح می‌شوند. حاصل نهایی این فرایند، ادرار است که حاوی اوره، نمک‌های اضافی و دیگر سموم است.

کلیه‌ها روزانه حدود 180 لیتر مایع را پالایش می‌کنند، اما حدود 178.5 لیتر آن بازجذب می‌شود و فقط 1.5 تا 2 لیتر آن به صورت ادرار دفع می‌گردد. این نشان‌دهنده‌ی دقت فوق‌العاده‌ی این اندام است.

دفع در جانداران دیگر: از گیاهان تا حشرات

فرایند دفع فقط به انسان محدود نمی‌شود. هر جاندار بسته به محیط زندگی و ساختار بدنش، روش خاصی برای دفع دارد.

• گیاهان: گیاهان مواد زائد خود را به روش‌های مختلفی دفع می‌کنند. برخی مواد را در برگ‌های پیر ذخیره می‌کنند و با ریزش برگ‌ها، آن‌ها را دفع می‌نمایند. برخی دیگر مواد زائد را به صورت شیره یا رزین از تنه خارج می‌کنند. همچنین، گیاهان در شب دی‌اکسید کربن دفع می‌کنند.
• حشرات: حشرات سیستم دفع خاصی به نام لوله‌های مالپیگی^۶ دارند. این لوله‌ها مواد زائد را از مایع بدن جمع‌آوری کرده و به صورت اسید اوریک غلیظ، که آب بسیار کمی دارد، به همراه مدفوع دفع می‌کنند. این روش به آن‌ها کمک می‌کند در محیط‌های خشک آب بدن خود را حفظ کنند.
• ماهی‌ها: ماهی‌ها بیشتر مواد زائد نیتروژندار خود را به صورت آمونیاک مستقیماً از طریق آبشش‌های خود به داخل آب دفع می‌کنند. آمونیاک در آب به راحتی حل شده و رقیق می‌شود، بنابراین برای آن‌ها روشی کارآمد است.

اهمیت نوشیدن آب برای سلامت سیستم دفع

نوشیدن آب کافی سوخت اصلی سیستم دفع، به ویژه کلیه‌هاست. آب به حل شدن مواد زائد کمک می‌کند تا کلیه‌ها بتوانند آن‌ها را به راحتی تصفیه و دفع کنند. اگر آب بدن کم باشد، ادرار غلیظ و تیره می‌شود و خطر تشکیل سنگ کلیه افزایش می‌یابد. همچنین، عرق کردن برای خنک‌کردن بدن نیاز به آب دارد. یک آزمایش ساده برای بررسی کافی بودن آب بدن، مشاهده‌ی رنگ ادرار است؛ ادرار زرد کم‌رنگ نشانه‌ی آب‌کافی بدن است.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ دفع (Excretion)
^۲ هموستازی (Homeostasis): حفظ شرایط پایدار و متعادل در محیط داخلی بدن.
^۳ اوره (Urea): ترکیب نیتروژنداری که از تجزیه‌ی پروتئین‌ها در کبد تولید می‌شود.
^۴ بیلی‌روبین (Bilirubin): رنگدانه‌ی زردرنگی که از تجزیه‌ی هموگلوبین گلبول‌های قرمز قدیمی به وجود می‌آید.
^۵ نفرون (Nephron): واحد ساختاری و عملکردی کلیه.
^۶ لوله‌های مالپیگی (Malpighian Tubules)
^۷ اورمی (Uremia)
^۸ دیالیز (Dialysis)