معاینه چشم: بررسی دوره‌ای چشم برای تشخیص زودهنگام مشکلات بینایی

معاینه چشم: نوری به دنیای بینایی

چرا معاینه منظم چشم اینقدر مهم است؟

چشم‌ها پنجره‌ای به دنیای اطراف ما هستند. بسیاری از مشکلات بینایی به تدریج و بدون علامت واضح شروع می‌شوند. یک کودک ممکن است نداند دیدش تار است یا یک فرد مسن ممکن است کاهش بینایی را بخشی طبیعی از افزایش سن بداند. معاینه چشم مثل یک سیستم هشدار اولیه عمل می‌کند. برای مثال، تنبلی چشم (آمبلیوپی) اگر تا قبل از 7 یا 8 سالگی تشخیص و درمان نشود، می‌تواند منجر به کاهش دائم بینایی در یک چشم شود. تشخیص زودهنگام شانس درمان موفق را به شدت افزایش می‌دهد.

به علاوه، چشم‌ها تنها عضوی از بدن هستند که بدون نیاز به جراحی می‌توان رگ‌های خونی و عصب بینایی را به طور مستقیم مشاهده کرد. از این رو، بینایی‌سنج^[3] یا چشم‌پزشک می‌توانند نشانه‌هایی از بیماری‌های سیستمیک مانند دیابت، فشار خون بالا و حتی برخی تومورهای مغزی را در معاینه ته چشم^[4] تشخیص دهند.

چه زمانی و هر چند وقت یکبار باید معاینه شویم؟

فرکانس معاینه به سن، سابقه خانوادگی و سلامت عمومی بستگی دارد. جدول زیر یک راهنمای کلی ارائه می‌دهد:

* افراد پرریسک شامل بیماران دیابتی، افراد با سابقه خانوادگی گلوکوم یا دژنراسیون ماکولا و کسانی که داروهای خاصی مصرف می‌کنند، می‌شوند.

در یک معاینه استاندارد چشم چه گذری می‌کنیم؟

یک معاینه جامع، ترکیبی از تست‌های ساده و پیشرفته است. در مطب یک بینایی‌سنج (اپتومتریست) یا چشم‌پزشک، ممکن است این مراحل را تجربه کنید:

۱. گرفتن تاریخچه: متخصص در مورد سابقه پزشکی شما، مشکلات بینایی فعلی (مانند تاری دید، سردرد)، شغل، داروها و سابقه خانوادگی بیماری‌های چشمی سؤال می‌پرسد.

۲. سنجش حدت بینایی^[9]: معروف‌ترین بخش معاینه! شما از فاصله مشخصی (معمولاً 6 متر یا 20 فوت) حروف یا اشکال روی یک تابلو (چارت اسنلن^[10]) را می‌خوانید. این تست وضوح بینایی مرکزی شما را اندازه می‌گیرد. نتیجه به صورت کسری مانند 20/20 (بینایی نرمال) یا 20/40 ثبت می‌شود.

۳. ارزیابی انکسار: متخصص با دستگاهی به نام فوروپتر^[12] یا با روش «کدام یک بهتر است؟ شماره ۱ یا شماره ۲؟» شماره دقیق عینک شما را پیدا می‌کند. این تست نزدیک‌بینی^[13]، دوربینی^[14] و آستیگماتیسم^[15] را مشخص می‌کند.

۴. بررسی سلامت بخش‌های جلوی چشم: با کمک یک میکروسکوپ چشمی به نام اسلیت لمپ^[16]، سلامتی پلک، ملتحمه^[17]، قرنیه^[18]، عنبیه^[19] و عدسی بررسی می‌شود.

۵. اندازه‌گیری فشار داخل چشم: این تست که تونومتری^[20] نام دارد، برای غربالگری گلوکوم (آب سیاه) حیاتی است. فشار بالا می‌تواند به عصب بینایی آسیب بزند.

۶. معاینه ته چشم و گشاد کردن مردمک: با قطره‌هایی مردمک چشم گشاد می‌شود تا متخصص بتواند شبکیه، عصب بینایی و رگ‌های خونی را با وضوح بیشتری ببیند. این بخش، کلیدی‌ترین قسمت برای تشخیص زودهنگام بسیاری از بیماری‌هاست.

از نمره عینک تا نقشه برداری از قرنیه: ابزارهای مدرن تشخیصی

علم بینایی‌سنجی و چشم‌پزشکی امروزه از فناوری‌های پیشرفته‌ای بهره می‌برد که دقت تشخیص را به شدت افزایش داده‌اند. در این بخش با برخی از این ابزارها آشنا می‌شویم:

اتورفرکتومتر^[21]: این دستگاه به صورت خودکار و سریع یک تخمین اولیه از نمره عینک شما ارائه می‌دهد. نتایج آن راهنمایی برای معاینه دقیق‌تر توسط متخصص است.

توپوگرافی قرنیه^[22]: این دستگاه نقشه سه‌بعدی و انحنای سطح قرنیه (قسمت شفاف جلوی چشم) را می‌سازد. این اطلاعات برای تشخیص آستیگماتیسم نامنظم، قوز قرنیه^[23] و نیز پیش از عمل‌های لیزیک بسیار مهم است. خروجی آن شبیه یک نقشه توپوگرافی با رنگ‌های مختلف است که نواحی مسطح و شیب‌دار را نشان می‌دهد.

OCT (توموگرافی انسجام نوری)^[24]: این دستگاه پیشرفته، مشابه سونوگرافی اما با استفاده از نور، از لایه‌های مختلف شبکیه و عصب بینایی تصویربرداری می‌کند. دقت آن به قدری بالا است که می‌تواند ضخامت لایه‌های عصبی را اندازه بگیرد. این روش برای تشخیص و پیگیری بیماری‌هایی مانند گلوکوم، دژنراسیون ماکولا و ورم شبکیه در دیابت، یک استاندارد طلایی محسوب می‌شود.

یک روز در مطب چشم پزشکی: داستان یک معاینه از زبان یک نوجوان

امیرعلی 15 ساله است و اخیراً در خواندن نوشته‌های روی تخته از آخر کلاس مشکل دارد. مادرش برای او وقت معاینه چشم می‌گیرد. در مطب، ابتدا تاریخچه ساده‌ای از او می‌گیرند. سپس او پشت دستگاهی می‌نشیند و به تصویر یک بالن دوردست نگاه می‌کند (اتورفرکتومتر). بعد، تست معروف خواندن حروف را انجام می‌دهد. چشم‌چپش حروف سطرهای پایین‌تر را به وضوح نمی‌بیند. بینایی‌سنج با فوروپتر، چندین لنز مختلف را مقابل چشمش امتحان می‌کند و مرتب می‌پرسد: «حالا بهتره یا بدتر؟».

سپس او پشت اسلیت لمپ می‌نشیند و متخصص با نور و ذره‌بین، قسمت‌های جلوی چشمش را بررسی می‌کند. بعد یک نفخ هوا به چشمش می‌خورد (تونومتری بدون تماس) که فشار چشمش را اندازه می‌گیرد. در پایان، برای معاینه دقیق‌تر ته چشم، چند قطره در چشمانش می‌چکانند تا مردمک‌ها گشاد شود. پس از 20 دقیقه، متخصص با یک لنز مخصوص، شبکیه و عصب بینایی سالم او را می‌بیند. تشخیص نهایی: نزدیک‌بینی خفیف با نمره -1.25 دیوپتر برای هر دو چشم. برای امیرعلی یک نسخه عینک نوشته می‌شود و به او توصیه می‌کنند سال آینده برای معاینه مجدد مراجعه کند. حالا او می‌تواند دوباره همه چیز را واضح ببیند!

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^[1]آمبلیوپی (Amblyopia): اختلالی که در آن بینایی یک یا هر دو چشم، به دلیل عدم استفاده کافی در دوران کودکی، به درستی تکامل نمی‌یابد. به آن «تنبلی چشم» نیز می‌گویند.

^[2]گلوکوم (Glaucoma): گروهی از بیماری‌های چشمی که در آن آسیب پیشرونده عصب بینایی، معمولاً به دلیل افزایش فشار داخل چشم، رخ می‌دهد. به آن «آب سیاه» نیز می‌گویند.

^[3]بینایی‌سنج (Optometrist): دکتر اپتومتریست، متخصص مراقبت‌های اولیه بینایی.

^[4]ته چشم (Fundus): قسمت داخلی عقب چشم که شامل شبکیه، عصب بینایی و رگ‌های خونی می‌شود.

^[5]شبکیه (Retina): لایه حساس به نور در پشت چشم که تصاویر را به سیگنال‌های عصبی تبدیل می‌کند.

^[6]عصب بینایی (Optic Nerve): عصبی که سیگنال‌های بصری را از شبکیه به مغز منتقل می‌کند.

^[7]آب مروارید (Cataract): کدر شدن عدسی شفاف داخل چشم.

^[8]دژنراسیون ماکولا (Macular Degeneration): بیماری تحلیل‌برنده بخش مرکزی شبکیه (ماکولا) که مسئول دید واضح و ریزبینی است.

^[9]حدت بینایی (Visual Acuity): وضوح و شفافیت بینایی.

^[10]چارت اسنلن (Snellen Chart): تابلوی استاندارد حروف برای اندازه‌گیری حدت بینایی.

^[11]دیوپتر (Diopter): واحد اندازه‌گیری قدرت انکساری عدسی.

^[12]فوروپتر (Phoropter): دستگاهی اپتیکی حاوی لنزهای مختلف برای تعیین نمره عینک.

^[13]نزدیک‌بینی (Myopia): عیب انکساری که در آن فرد اجسام دور را تار می‌بیند.

^[14]دوربینی (Hyperopia): عیب انکساری که در آن تمرکز نور در پشت شبکیه می‌افتد، اغلب باعث مشکل در دید نزدیک می‌شود.

^[15]آستیگماتیسم (Astigmatism): عیب انکساری ناشی از انحنای نامنظم قرنیه که باعث تاری یا اعوجاج دید در همه فاصله‌ها می‌شود.

^[16]اسلیت لمپ (Slit Lamp): میکروسکوپ ویژه برای معاینه قسمت‌های جلوی چشم.

^[17]ملتحمه (Conjunctiva): غشای شفاف و نازک پوشاننده سفیدی چشم و داخل پلک‌ها.

^[18]قرنیه (Cornea): قسمت گنبدی شفاف و قدامی چشم که مانند پنجره‌ای نور را وارد می‌کند.

^[19]عنبیه (Iris): بخش رنگی چشم که اندازه مردمک را کنترل می‌کند.

^[20]تونومتری (Tonometry): اندازه‌گیری فشار داخل چشم.

^[21]اتورفرکتومتر (Autorefractor): دستگاه خودکار اندازه‌گیری عیب انکساری.

^[22]توپوگرافی قرنیه (Corneal Topography): نقشه‌برداری از انحنای سطح قرنیه.

^[23]قوز قرنیه (Keratoconus): بیماری پیشرونده که در آن قرنیه نازک شده و به شکل مخروط درمی‌آید.

^[24]توموگرافی انسجام نوری (Optical Coherence Tomography - OCT): تکنیک تصویربرداری غیرتهاجمی برای بررسی لایه‌های شبکیه و عصب بینایی.