حقوق سلامت: حق برخورداری هر فرد از سلامت جسمی و روانی در جامعه

حقوق سلامت: حق هر فرد برای داشتن جسم و روان سالم

سلامت چیست؟ از تعریف ساده تا حق جهانی

بسیاری فکر می‌کنند سلامت فقط یعنی بیمار نبودن. اما سازمان جهانی بهداشت³ سلامت را وضعیت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی می‌داند و نه فقط نبود بیماری یا ناتوانی. پس یک دانش‌آموز که از نظر جسمی قوی است اما به دلیل اضطراب امتحان نمی‌تواند تمرکز کند، یا فردی که در جمع دوستان احساس طردشدگی می‌کند، از سلامت کامل برخوردار نیست.

حق سلامت یعنی این رفاه کامل، یک امتیاز یا لطف نیست، بلکه یک حق اساسی برای همهٔ انسان‌هاست. همان‌طور که حق داریم نفس بکشیم و آموزش ببینیم، حق داریم در محیطی زندگی کنیم که سلامت ما را تهدید نکند و اگر بیمار شدیم، بتوانیم درمان شویم. این حق در بسیاری از قوانین اساسی کشورها و اسناد بین‌المللی مانند «اعلامیه جهانی حقوق بشر» و «میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» تصریح شده است.

اجزای سازندهٔ حق سلامت: یک کیک چندلایه

تصور کنید حق سلامت یک کیک بزرگ است که از چند لایهٔ مهم تشکیل شده است. نبود هر لایه، طعم و کیفیت کیک را خراب می‌کند.

سلامت روان: نیمهٔ فراموش‌شدهٔ حق سلامت

مدت‌ها سلامت فقط معادل سلامت جسمی بود. اما امروزه می‌دانیم سلامت روان² به همان اندازه مهم است. سلامت روان یعنی فرد بتواند توانایی‌های خود را بشناسد، با استرس‌های معمول زندگی کنار بیاید، به‌طور مؤثر کار کند و در جامعه مشارکت داشته باشد. اضطراب، افسردگی، استرس مزمن و احساس تنهایی همه از مواردی هستند که سلامت روان را تهدید می‌کنند.

حق برخورداری از سلامت روان یعنی همه باید به خدمات حمایتی مانند مشاوره، امکان استراحت و تفریح و زندگی در محیطی عاری از خشونت و تبعیض دسترسی داشته باشند.

نقش بازیگران اصلی: دولت، جامعه و خود ما

تضمین حق سلامت کار یک نفر نیست. مثل یک بازی گروهی است که هر کس وظیفه‌ای دارد:

دولت: مهم‌ترین مسئول است. باید قوانین محکمی برای آلودگی هوا وضع کند، شبکهٔ گستردهٔ مراکز بهداشتی-درمانی (خصوصاً در مناطق محروم) ایجاد کند، آموزش بهداشت رایگان در مدارس بگذارد و بر کیفیت آب و غذا نظارت کند. بودجه‌بندی سلامت نیز بسیار مهم است. یک شاخص ساده این است که چه درصدی از بودجهٔ کشور صرف سلامت می‌شود.

نهادهای عمومی و خصوصی: مدارس باید محیطی امن و بهداشتی فراهم کنند و آموزش مهارت‌های زندگی بدهند. صداوسیما می‌تواند با برنامه‌های آموزشی آگاهی عمومی را بالا ببرد. شرکت‌ها هم موظفند سلامت کارکنان و همچنین محیط زیست را رعایت کنند.

خانواده و فرد: ما هم مسئولیت داریم. رعایت بهداشت فردی، تغذیهٔ سالم، ورزش منظم، تلاش برای مدیریت استرس و کمک خواستن به‌موقع وقتی حالمان خوب نیست، بخشی از مسئولیت‌پذیری ماست. همچنین می‌توانیم با مصرف درست منابع (مثل صرفه‌جویی در آب و تفکیک زباله) به سلامت محیط زیست کمک کنیم.

حق سلامت در عمل: از واکسیناسیون تا پارک‌سازی

بیایید با چند مثال عینی ببینیم این حق چگونه در جامعه متجلی می‌شود:

واکسیناسیون همگانی: وقتی دولت برنامهٔ واکسیناسیون رایگان کودکان علیه بیماری‌هایی مانند سرخک یا فلج اطفال اجرا می‌کند، در واقع دارد حق سلامت آن‌ها را محقق می‌سازد و از همهٔ جامعه محافظت می‌کند.

برچسب‌گذاری مواد غذایی: قانونی که شرکت‌ها را موظف می‌کند میزان قند، نمک و چربی محصولات خود را روی بسته‌بندی درج کنند، به افراد حق انتخاب آگاهانه می‌دهد تا برای سلامت جسمی خود تصمیم بهتری بگیرند.

احداث پارک و فضای سبز: شهرداری با ساخت پارک و مسیرهای پیاده‌روی، نه تنها به سلامت جسمی (مکان برای ورزش) که به سلامت روانی شهروندان (فضایی برای آرامش و کاهش استرس) کمک می‌کند. این یک سرمایه‌گذاری بر حق سلامت است.

خط‌های تلفنی اورژانس اجتماعی: وجود شماره‌هایی مانند ۱۲۳ برای مشاوره و کمک به افراد در بحران (مثل خشونت خانگی یا افکار خودکشی) نمادی از توجه به حق سلامت روان و حمایت از افراد آسیب‌پذیر است.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاسخ: بله، یکی از اصول کلیدی حق سلامت، «قابل‌حصول بودن»⁴ خدمات است. این به معنای آن است که خدمات بهداشتی باید برای همه، صرف‌نظر از وضعیت اقتصادی‌شان، در دسترس و مقرون‌به‌صرفه باشد. دولت موظف است با ایجاد بیمه‌های همگانی و حمایت از قشرهای کم‌درآمد، مانع ورشکستگی مالی خانواده‌ها به دلیل هزینه‌های درمانی شود. البته این به معنای ارائهٔ تمامی درمان‌های ممکن بدون اولویت‌بندی نیست، بلکه به معنای تضمین مراقبت‌های اساسی است.

پاسخ: بله، حق سلامت یک حق غیرقابل‌سلب است. حتی اگر فردی سیگار می‌کشد، حق دسترسی به اطلاعات دربارهٔ خطرات سیگار، حق برخورداری از هوای پاک در فضاهای عمومی (تا دود دست‌دوم⁵ به دیگران آسیب نزند) و حق دسترسی به خدمات ترک سیگار برای او محفوظ است. اما تکلیف فردی و مسئولیت‌پذیری شخصی نیز بخشی از این اکوسیستم است. حق، به معنای نفی مسئولیت شخصی نیست.

پاسخ: خیر، سلامت روان یک طیف است. همان‌طور که سلامت جسمی فقط نبود سرطان یا شکستگی نیست و شامل احساس نشاط و انرژی می‌شود، سلامت روان نیز فقط نبود افسردگی حاد نیست. همهٔ ما گاهی استرس، نگرانی یا غم را تجربه می‌کنیم. حق سلامت روان برای همه است و به معنای ایجاد شرایطی است که به ما کمک می‌کند تاب‌آوری⁶ بیشتری داشته باشیم و در شرایط سخت بهتر عمل کنیم. دسترسی به فضای امن برای صحبت کردن، داشتن اوقات فراغت و زندگی در محیطی supportive جزو این حق است.

پاورقی

¹ حق سلامت (Right to Health)
² سلامت روان (Mental Health)
³ سازمان جهانی بهداشت (World Health Organization - WHO)
⁴ قابل‌حصول بودن (Accessibility) - یکی از معیارهای اصلی حق سلامت که شامل قابل‌قبول بودن، در دسترس بودن، قابل‌حصول بودن و کیفی بودن خدمات است.
⁵ دود دست‌دوم (Second-hand Smoke)
⁶ تاب‌آوری (Resilience) - توانایی فرد یا جامعه برای مقاومت و بازیابی در برابر شوک‌ها و استرس‌ها.
⁷ مطالبه‌گری (Advocacy) - مجموعه اقداماتی که شهروندان برای درخواست و پیگیری حقوق قانونی خود از نهادهای مسئول انجام می‌دهند.