دب اکبر: راهنمای کهکشانی برای ستاره‌شناسان جوان
دب اکبر چیست و چگونه آن را بشناسیم؟
صورت فلکی به گروهی از ستاره‌ها گفته می‌شود که الگوی خاصی را در آسمان تشکیل می‌دهند. دب اکبر (Ursa Major) یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین این صورت‌های فلکی است. هفت ستاره پرنور آن که به ملاقه یا ارابه معروف هستند، شکلی شبیه به یک ملاقه یا سطل با دسته‌ای خمیده تشکیل می‌دهند. این بخش، مشهورترین قسمت صورت فلکی است و به آن هفت اورنگ نیز گفته می‌شود.
برای درک اندازه ظاهری آن در آسمان، می‌توانید تصور کنید که اگر دست خود را با بازوی کاملاً کشیده به سمت آسمان بگیرید، اندازهٔ ملاقه تقریباً به اندازهٔ کف دست شما خواهد بود. این صورت فلکی در نیمکره شمالی زمین قابل مشاهده است و در فصل‌های بهار و تابستان در موقعیت بهتری قرار دارد.
| نام ستاره | نام فارسی | فاصله از زمین (سال نوری) | ویژگی خاص |
|---|---|---|---|
| Dubhe | دبه | 123 | ستارهٔ راهنما برای یافتن ستاره قطبی |
| Merak | مراق | 79.7 | ستارهٔ پایینی کاسه ملاقه |
| Alioth | الیوث | 82.6 | پرنورترین ستاره دب اکبر |
| Mizar | مئزر | 78.2 | ستاره دوتایی (با Alcor)[1] |
اسطوره‌شناسی و تاریخچه دب اکبر
در فرهنگ‌های مختلف، داستان‌های گوناگونی درباره این صورت فلکی نقل شده است. در اسطوره‌شناسی یونانی، دب اکبر به عنوان «کالیستو» (Callisto)، یک حوری زیبا که مورد علاقه زئوس بود، شناخته می‌شود. هرا، همسر زئوس، از حسادت او را به یک خرس تبدیل کرد. پس از سال‌ها، پسر کالیستو که شکارچی بود، نزدیک بود مادرش را که به شکل خرس بود شکار کند. زئوس برای جلوگیری از این تراژدی، هر دوی آنها را به آسمان برد و کالیستو تبدیل شد دب اکبر و پسرش (آرکاس) تبدیل شد دب اصغر شد.
در فرهنگ ایرانی و اسلامی نیز این صورت فلکی به «خرس بزرگ» معروف است و در متون کهن نجوم مانند کتاب صورالکواکب عبدالرحمن صوفی به مفصل شرح داده شده است. در برخی روایات، هفت ستارهٔ اصلی آن به «هفت برادر» یا «بنات النعش» تشبیه شده‌اند.
راهنمای عملی: چگونه دب اکبر را در آسمان پیدا کنیم؟
یافتن دب اکبر بسیار آسان است و می‌تواند نقطه شروعی برای کشف دیگر صورت‌های فلکی باشد. برای این کار:
1. به مکانی با آلودگی نوری کم بروید و به آسمان نگاه کنید.
2. در نیمکره شمالی زمین، به سمت شمال آسمان بنگرید.
3. به دنبال الگوی ملاقه‌ای شکل بگردید که از هفت ستاره پرنور تشکیل شده است.
4. اگر در پیدا کردن آن مشکل دارید، از اپلیکیشن‌های ستاره‌شناسی روی تلفن همراه کمک بگیرید.
مثال: فرض کنید شما در یک شب تابستانی در اردوی مدرسه هستید. اگر به سمت شمال نگاه کنید و شکل ملاقه را ببینید، می‌توانید از دو ستاره انتهایی کاسه ملاقه (دبه و مراق) برای یافتن ستاره قطبی استفاده کنید. این دو ستاره را «ستاره‌های اشاره‌گر» می‌نامند زیرا خط واصل آنها به ستاره قطبی (در دب اصغر) اشاره می‌کند.
کاربرد دب اکبر در جهتیابی و ناوبری
یکی از مهم‌ترین کاربردهای عملی دب اکبر، کمک به جهتیابی و یافتن شمال حقیقی است. از دوران باستان، مسافران، دریانوردان و کاشفان از این صورت فلکی برای مسیریابی استفاده می‌کردند.
روش کار: دو ستاره انتهایی کاسه ملاقه (دبه و مراق) را پیدا کنید. حالا خطی فرضی از ستاره مراق به ستاره دبه رسم کنید و این خط را به اندازه پنج برابر فاصله بین این دو ستانه ادامه دهید. به این ترتیب به ستاره قطبی (ستاره شمالی) خواهید رسید که تقریباً در راستای شمال جغرافیایی قرار دارد. دقت این روش در عرض‌های جغرافیایی میانه نیمکره شمالی بسیار بالا است.
این روش حتی در شرایطی که قطب نما در دسترس نیست یا دچار اختلال شده است، می‌تواند نجات‌بخش باشد. برای تمرین، می‌توانید در یک شب صاف روی پشت بام خانه خود این کار را امتحان کنید و جهت شمال را پیدا کنید.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر، این صورت‌های فلکی «دورقطبی» هستند، یعنی در عرض‌های جغرافیایی میانه نیمکره شمالی همیشه بالاتر از افق قرار دارند و هرگز غروب نمی‌کنند. اما در نیمکره جنوبی زمین قابل مشاهده نیستند یا فقط بخشی از آنها در افق شمالی دیده می‌شود.
بله، اما این تغییرات آنقدر آهسته است که در طول عمر انسان محسوس نیست. حرکت خاص ستاره‌ها که به «حرکت خاص» معروف است، باعث می‌شود شکل صورت‌های فلکی در طول ده‌ها هزار سال به تدریج تغییر کند. اما در مقیاس زمانی ما، شکل ملاقه ثابت به نظر میرسد.
این نام از ترجمهٔ نام لاتین آن (Ursa Major) گرفته شده که به معنای «خرس بزرگ» است. در بسیاری از فرهنگ‌ها، این الگوی ستاره‌ای شبیه به یک خرس تصور می‌شود که کاسه ملاقه بدن خرس و ستاره‌های کم‌نورتر دست و پاهای آن هستند.
پاورقی
[1] ستاره دوتایی: به یک سامانه ستاره‌ای گفته می‌شود که در آن دو ستاره به دور مرکز جرم مشترک خود می‌چرخند. مئزر و الکر با چشم غیرمسلح به صورت دو ستاره مجزا دیده می‌شوند.