جریان آب سطحی: رودخانه‌هایی که از آسمان می‌آیند
چگونه باران به رودخانه تبدیل می‌شود؟
وقتی باران می‌بارد، قطرات آب به زمین برخورد می‌کنند. اما این آب چه مسیری را طی می‌کند؟ بخشی از آن در خاک نفوذ می‌کند، بخشی تبخیر می‌شود و بخش دیگر، که موضوع اصلی مقاله ماست، روی سطح زمین شروع به حرکت می‌کند. این حرکت همان جریان آب سطحی۱ است. تصور کنید در حیاط مدرسه یا روی یک سطح شیب‌دار آسفالت، پس از باران، آب چگونه جاری می‌شود و مسیرهای کوچکی را تشکیل می‌دهد. این یک مثال ساده از جریان سطحی است.
این جریان‌های کوچک به هم می‌پیوندند و نهرهای بزرگ‌تری را می‌سازند و در نهایت، اگر آب کافی وجود داشته باشد، یک رودخانه تشکیل می‌شود. نیروی اصلی که باعث این حرکت می‌شود، نیروی گرانش۲ است که آب را از مناطق مرتفع به سمت مناطق پایین‌دست می‌کشد.
انواع جریان آب سطحی
جریان آب سطحی همیشه به یک شکل دیده نمی‌شود. دانشمندان آن را بر اساس شکل و وسعت به چند دسته تقسیم می‌کنند. جدول زیر این انواع را به طور خلاصه نشان می‌دهد.
| نوع جریان | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| جریان ورق‌ای۳ | لایه‌ی نازک و یکنواختی از آب که روی سطح شیب‌دار پخش می‌شود. | جریان آب روی یک صفحه‌ی شیشه‌ای شیب‌دار |
| جریان رگه‌ای۴ | مسیرهای کوچک و موازی که روی زمین ایجاد می‌شوند. | رگه‌های آب روی یک زمین خاکی شیب‌دار پس از باران ملایم |
| جریان آبراهه‌ای۵ | مسیرهای مشخص و عمیق‌تر مانند نهرها و رودخانه‌ها. | رودخانه‌ی کوچکی که از کنار روستا می‌گذرد |
جریان آب و سفر ذرات خاک
یکی از مهم‌ترین کارهای جریان آب سطحی، حمل مواد است. وقتی آب روی زمین حرکت می‌کند، ذرات ریز خاک، شن و حتی برگ‌های خشک را با خود می‌برد. به این فرآیند فرسایش۶ می‌گویند. مقدار موادی که آب می‌تواند حمل کند به سرعت و حجم آب بستگی دارد. یک رودخانه‌ی خروشان در بهار می‌تواند سنگ‌های بزرگ‌تری را نسبت به یک نهر آرام جابه‌جا کند.
این مواد در نهایت، وقتی سرعت آب کم می‌شود (مثلاً وقتی رودخانه به دریاچه یا دریا می‌ریزد)، ته‌نشین می‌شوند. به این کار رسوب‌گذاری۷ گفته می‌شود. دلتای رودخانه‌ها، مانند دلتای رود کارون، نتیجه‌ی همین فرآیند رسوب‌گذاری هستند.
حوضه‌ی آبریز: خانه‌ی یک رودخانه
همه‌ی آبی که در یک رودخانه جاری می‌شود، از یک منطقه‌ی جغرافیایی مشخص جمع‌آوری می‌شود. به این منطقه حوضه‌ی آبریز۸ می‌گویند. مرزهای یک حوضه‌ی آبریز را معمولاً کوه‌ها و ارتفاعات تشکیل می‌دهند. برای درک بهتر، تصور کنید یک چتر بزرگ را روی یک نقشه باز کرده‌اید و همه‌ی آبی که داخل آن چتر می‌ریزد، به سمت یک نقطه‌ی مرکزی (رودخانه) هدایت می‌شود. آن چتر، همان حوضه‌ی آبریز است.
| عامل | تأثیر |
|---|---|
| شدت بارندگی | باران‌های تند، جریان سطحی قوی‌تر و سریع‌تری ایجاد می‌کنند. |
| شیب زمین | زمین‌های پرشیب، سرعت جریان آب را افزایش می‌دهند. |
| نوع پوشش زمین | جنگل و چمنزار جریان را کند می‌کنند، اما سطوح سخت مانند آسفالت آن را سریع می‌کنند. |
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاورقی
۱جریان آب سطحی (Surface Runoff): به آبی گفته می‌شود که پس از بارش، روی سطح زمین جریان می‌یابد و به درون خاک نفوذ نمی‌کند.
۲نیروی گرانش (Gravity): نیرویی که همه‌ی اجسام را به سمر مرکز زمین می‌کشد و عامل اصلی حرکت آب به سمت پایین است.
۳جریان ورق‌ای (Sheet Flow): جریان یکنواخت و نازک آب روی یک سطح.
۴جریان رگه‌ای (Rill Flow): جریان‌های آب کوچک و خطی که روی سطح خاک ایجاد می‌شوند.
۵جریان آبراهه‌ای (Stream Flow): جریان آب در مسیرهای مشخص و پایدار مانند نهر و رودخانه.
۶فرسایش (Erosion): فرآیند جدا شدن و حمل مواد خاک و سنگ توسط عوامل طبیعی مانند آب و باد.
۷رسوب‌گذاری (Sedimentation): فرآیند ته‌نشین شدن مواد حمل شده توسط آب یا باد هنگامی که سرعت آن کاهش می‌یابد.
۸حوضه‌ی آبریز (Drainage Basin): تمام منطقه‌ای که آب‌های سطحی آن به سمت یک رودخانه یا دریاچه‌ی خاص جریان می‌یابد.
