آنتیبادی: سپر هوشمند بدن
آنتیبادی چیست و چگونه ساخته میشود؟
تصور کنید بدن شما یک قلعهی بسیار مجهز است. گلبولهای سفید، سربازان نگهبان این قلعه هستند. وقتی یک میکروب غریبه (مثلاً ویروس سرماخوردگی) به قلعه حمله میکند، سربازان ویژهای به نام «لنفوسیتهای B» آن را شناسایی میکنند. هر میکروب، مولکولهای خاصی روی سطح خود دارد که به آن آنتیژن[2] میگویند؛ مانند یک کارت شناسایی منحصربهفرد.
لنفوسیت B، آنتیژن مهاجم را میبیند و فعال میشود. سپس شروع به تکثیر و تبدیل شدن به کارخانههای کوچکی میکند که محصول اصلی آنها همان آنتیبادی است. هر آنتیبادی برای یک آنتیژن خاص، مانند یک قفل و کلید، طراحی شده است. به این ترتیب میلیونها آنتیبادی مشابه تولید و به جریان خون فرستاده میشوند تا مهاجم را پیدا و خنثی کنند.
انواع مختلف آنتیبادی و وظایف آنها
همهی آنتیبادیها شبیه هم نیستند. آنها بر اساس ساختار زنجیرهی سنگین خود به چند کلاس اصلی تقسیم میشوند که هر کدام وظیفهی خاصی در جنگ ایمنی بر عهده دارند. پنج کلاس اصلی به این شرح است:
| نوع (کلاس) | نماد | محل و نقش اصلی | مثال کاربردی |
|---|---|---|---|
| ایمونوگلوبولین G | IgG | خون و مایعات بدن. فراوانترین نوع. ایمنی بلندمدت را ایجاد میکند. | مقابله با ویروس سرخک پس از واکسیناسیون. |
| ایمونوگلوبولین M | IgM | خون. اولین آنتیبادی که در برابر عفونت جدید ساخته میشود. | واکنش سریع در روزهای اول عفونت با باکتری. |
| ایمونوگلوبولین A | IgA | ترشحات بدن مانند بزاق، اشک، شیر مادر و مخاط روده. | محافظت از مجاری تنفسی و گوارشی در برابر میکروبها. |
| ایمونوگلوبولین E | IgE | محافظت در برابر انگلها. همچنین نقش اصلی در واکنشهای آلرژیک. | واکنش به گردهی گل (حساسیت فصلی) یا نیش حشرات. |
| ایمونوگلوبولین D | IgD | روی سطح لنفوسیتهای B. کمک به فعالسازی آنها. | به عنوان یک آنتن برای تشخیص حضور آنتیژن عمل میکند. |
مکانیسم هوشمند: آنتیبادیها چگونه با میکروبها میجنگند؟
آنتیبادیها مانند یک نیروی ویژه، چندین تاکتیک مختلف برای ناتوان کردن دشمن (میکروب) به کار میگیرند:
۱. خنثیسازی: سادهترین روش. آنتیبادی بهطور مستقیم به قسمتهای حیاتی میکروب، مثلاً قسمتی از ویروس که باید به سلول میزبان متصل شود، میچسبد. این کار مانند قفل کردن اسلحهی دشمن است. ویروس را زنده اما بیخطر میکند.
۲. اوپسونیزاسیون[3]: در این روش، آنتیبادی به میکروب میچسبد و آن را «نشانهگذاری» میکند. این نشانه مانند یک پرچم قرمز بزرگ است که به سایر سلولهای ایمنی، مانند ماکروفاژها (سلولهای بیگانهخوار)، میگوید: «این را بخور!». فرآیند بلعیدن و از بین بردن میکروب پس از این نشانهگذاری بسیار آسانتر میشود.
۳. فعالسازی سیستم کمپلمان[4]: مجموعهای از پروتئینهای موجود در خون که شبیه یک زنجیرهی انفجاری عمل میکنند. وقتی آنتیبادی به سطح باکتری میچسبد، این سیستم را فعال میکند. نتیجه میتواند سوراخ کردن دیوارهی باکتری (لیز[5])، جذب بیشتر سلولهای ایمنی به محل عفونت یا افزایش نشانهگذاری باشد.
به عنوان مثال، وقتی باکتری ذاتالریه وارد ریه میشود، آنتیبادیهای نوع IgG به سرعت آن را نشانهگذاری میکنند و همزمان سیستم کمپلمان را برای ایجاد سوراخ در باکتری فرا میخوانند. ماکروفاژها نیز با دیدن نشانهها، باکتری را بلعیده و نابود میکنند.
از واکسن تا حافظه: کاربرد عملی آنتیبادیها در زندگی
ایمنی اکتسابی مفهومی است که بر اساس کار آنتیبادیها و سلولهای حافظه شکل میگیرد. بدن پس از شکست یک بیماری، تعدادی از لنفوسیتهای B آموزشدیده را به عنوان «سلولهای حافظه» ذخیره میکند. این سلولها سالها یا حتی تمام عمر زنده میمانند.
واکسنها از همین اصل هوشمندانه استفاده میکنند. واکسن، آنتیژن یک میکروب (به شکل ضعیفشده، مرده یا بخشی از آن) را بدون ایجاد بیماری واقعی به بدن معرفی میکند. سیستم ایمنی بدن فعال شده، آنتیبادی و سلول حافظه بر ضد آن میسازد. اگر در آینده همان میکروب قوی به بدن حمله کند، سلولهای حافظه به سرعت بیدار شده و حملهای قویتر و سریعتر (پاسخ یادگاری[6]) ترتیب میدهند و معمولاً قبل از بیماریزایی، میکروب را نابود میکنند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر، کاملاً متفاوت هستند. آنتیبادی یک پروتئین طبیعی است که توسط سیستم ایمنی بدن خود فرد ساخته میشود. اما آنتیبیوتیک یک مادهی شیمیایی (اغلب ساخته شده توسط قارچها یا به صورت صنعتی) است که از بیرون به بدن میرسد (مثلاً به صورت قرص یا آمپول) و عمدتاً روی باکتریها اثر میگذارد. آنتیبادیها هم روی باکتری و هم روی ویروس اثر دارند.
پاسخ: در شرایط خاصی سیستم ایمنی دچار اشتباه میشود. در بیماریهای خودایمنی[8] مانند دیابت نوع ۱ یا اماس، بدن به اشتباه آنتیژنهای خودی (مثلاً سلولهای لوزالمعده یا غلاف عصبی) را به عنوان دشمن شناسایی میکند. در نتیجه آنتیبادیهایی علیه بافتهای خود بدن ساخته میشود که به آنها آسیب میرساند. این یک عملکرد معیوب و نادرست سیستم ایمنی است.
پاسخ: این آزمایش میزان آنتیبادیهای ساختهشده بر ضد آن ویروس خاص را در خون فرد اندازه میگیرد. اگر نتیجه مثبت باشد، معمولاً نشان میدهد که فرد در گذشته با آن ویروس مواجه شده (چه با بیماری و چه با واکسن) و سیستم ایمنی او پاسخی بر ضد آن ایجاد کرده است. این لزوماً به معنای مصونیت مادامالعمر نیست، زیرا سطح آنتیبادی ممکن است با زمان کاهش یابد.
پاورقی
[1] لنفوسیت B (B lymphocyte): نوعی گلبول سفید که در مغز استخوان تولید و بالغ میشود. مسئول تولید آنتیبادی است.
[2] آنتیژن (Antigen): هر مادهای که بتواند پاسخ ایمنی را تحریک کرده و با آنتیبادی یا گیرنده سلول ایمنی واکنش دهد. معمولاً از جنس پروتئین یا پلیساکارید است.
[3] اوپسونیزاسیون (Opsonization): فرآیند پوشیده شدن سطح میکروب توسط مولکولهایی مانند آنتیبادی که بلعیده شدن آن را توسط فاگوسیتها تسهیل میکند.
[4] سیستم کمپلمان (Complement System): مجموعۀ پیچیدهای از پروتئینهای پلاسما که در اثر فعالسازی به یکدیگر متصل شده و در نابودی پاتوژنها نقش دارند.
[5] لیز (Lysis): فرآیند تخریب و از هم پاشیدن سلول، مثلاً با ایجاد سوراخ در غشای آن.
[6] پاسخ یادگاری (Memory Response): پاسخ سریع و قوی سیستم ایمنی در مواجههٔ مجدد با همان آنتیژن، به لطف سلولهای حافظه.
[7] توکسویید (Toxoid): سم باکتریایی که سمیت خود را از دست داده اما هنوز میتواند پاسخ ایمنی تولید آنتیبادی را تحریک کند.
[8] خودایمنی (Autoimmunity): وضعیتی که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافتها و سلولهای خودی حمله میکند.
[9] ایمنی هومورال (Humoral Immunity): بخشی از ایمنی اکتسابی که توسط آنتیبادیهای محلول در مایعات بدن (همور) انجام میشود.
