فعالیت ارادی: وقتی خودت تصمیم میگیری!
فعالیت ارادی چیست و چه ویژگیهایی دارد؟
همهی کارهایی که ما انجام میدهیم شبیه هم نیستند. برخی، مانند تنفس یا عطسه، کاملاً خودکار و خارج از کنترل ما هستند. اما فعالیت ارادی، مثل ساختن یک کاردستی یا حل یک مساله ریاضی، کاملاً متفاوت است. برای اینکه یک فعالیت، "ارادی" به حساب بیاید، باید دو شرط مهم را داشته باشد:
$ \text{آگاهی} + \text{اراده} = \text{فعالیت ارادی} $
این ویژگیها را میتوانیم در جدول زیر به طور خلاصه ببینیم و مقایسه کنیم:
| ویژگی | فعالیت ارادی | فعالیت غیرارادی |
|---|---|---|
| کنترل و آگاهی | داریم. میدانیم چه میکنیم و چرا. | نداریم. اغلب ناخودآگاه یا خودکار است. |
| نیاز به تصمیمگیری | دارد. ما انتخاب میکنیم که انجامش دهیم. | ندارد. بدون فکر اتفاق میافتد. |
| مثال | انتخاب لباس، نوشتن انشا، ثبت نام در کلاس فوتبال | تپش قلب، عطسه کردن، باز شدن مردمک چشم در تاریکی |
| مسئولیتپذیری | مسئولیت داریم | مسئولیت نداریم |
مراحل انجام یک فعالیت ارادی
فعالیت ارادی مانند یک سفر است که از یک نقطه شروع میشود و به یک مقصد میرسد. این سفر معمولاً چند ایستگاه مهم دارد:
۱. تشخیص هدف: اول باید بدانیم چه میخواهیم. مثلاً هدف من این است: «نمرهی خوبی در امتحان علوم بگیرم».
۲. برنامهریزی و انتخاب: بعد، راههای رسیدن به آن هدف را بررسی میکنیم و بهترین را انتخاب میکنیم. «برای این کار باید کتاب را بخوانم، جزوه را مرور کنم و نمونه سوال حل کنم».
۳. اجرا با اراده: حالا نوبت عمل است. با تکیه بر اراده، طبق برنامه پیش میرویم و ممکن است موانعی مثل خستگی یا تمایل به بازی را کنار بزنیم.
۴. نظارت و اصلاح: در حین انجام کار، مراقب پیشرفت خود هستیم. اگر دیدیم روش ما جواب نمیدهد، آن را اصلاح میکنیم. «حل کردن نمونه سوال برایم سخت است، بهتر است اول از معلمم راهنمایی بخواهم.»
۵. رسیدن به نتیجه: در نهایت، فعالیت به پایان میرسد و ما به نتیجهی کار خود میرسیم.
فعالیت ارادی در زندگی روزمره: از کلاس درس تا زمین بازی
برای درک بهتر، بیایید به چند مثال ساده از محیط اطرافمان نگاه کنیم:
مثال اول: پروژهی علمی
ساختن یک ماکت آتشفشان برای درس علوم یک فعالیت کاملاً ارادی است. شما آگاهانه تصمیم میگیرید که چه موادی (جوش شیرین، سرکه، خمیر) را استفاده کنید، مراحل کار را برنامهریزی میکنید و با اراده وقت و انرژی میگذارید تا آن را به پایان برسانید. نتیجهی کار، مستقیم به انتخابها و تلاش شما بستگی دارد.
مثال دوم: پسانداز برای خرید
فرض کنید میخواهید یک دوچرخهی جدید بخرید. شما هدف خود را مشخص میکنید. سپس برنامه میریزید که مثلاً هر ماه مقداری از پول توجیبی خود را کنار بگذارید. اجرای این برنامه نیاز به اراده دارد، چون باید در برابر خرج کردن آن پول برای خوراکی یا اسباببازی مقاومت کنید. این فرآیند کامل، یک فعالیت ارادی اقتصادی است.
مثال سوم: انتخاب دوست
دوستیابی نیز میتواند جنبهای ارادی داشته باشد. شما با آگاهی از ویژگیهای یک دوست خوب (راستگویی، مهربانی)، فردی را انتخاب میکنید که با او ارتباط برقرار کنید. حفظ این دوستی نیز اغلب نیاز به تلاش و اراده دارد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. یک سری واکنشهای هیجانی سریع مانند فریاد زدن در اثر ترس ناگهانی، بیشتر جزو فعالیتهای غیرارادی یا نیمهارادی هستند. در این لحظات، مغز ما قبل از اینکه به طور کامل آگاه شود و تصمیم بگیرد، به طور خودکار واکنش نشان میدهد. کنترل کامل این واکنشهای آنی بسیار سخت است.
پاسخ: در اینجا یک تعارض وجود دارد. هدف اولیه (تمیز کردن اتاق) ممکن است با ارادهی کامل خود فرد نباشد. اما اجرای آن (چگونگی تمیز کردن، دقت در کار) همچنان میتواند ارادی باشد. فرد میتواند آگاهانه تصمیم بگیرد که این کار را با دقت انجام دهد یا سرسری. بنابراین، درجات و لایههایی از اراده در آن حضور دارد.
پاسخ: قطعاً نه. اراده و آگاهی شرط لازم هستند، نه شرط کافی برای موفقیت. مثلاً شما با آگاهی و اراده برای مسابقه دو تمرین میکنید، اما ممکن است روز مسابقه حریف قویتری داشته باشید یا آسیب ببینید. نکته اینجاست که حتی اگر نتیجه مطابق میل نبود، چون شما آگاهانه و با اراده اقدام کردید، میتوانید از تجربه درس بگیرید و برای دفعات بعد برنامهریزی بهتری داشته باشید.
پاورقی
1اراده (Will/Volition): توانایی ذهنی برای انتخاب یک گزینه از میان گزینههای مختلف و دنبال کردن آن با پشتکار و تصمیم قاطع.
2آگاهی (Consciousness/Awareness): وضعیت درک و فهم فرد از خود، افکار، احساسات و محیط اطرافش.
3مسئولیتپذیری (Accountability/Responsibility): آمادگی برای پاسخدادن و قبول پیامدهای اعمال و تصمیمهای خود.
