علائم سکته مغزی: سردرد شدید ناگهانی، اختلال گفتار، افتادگی صورت و ضعف اندام‌ها

علائم سکته مغزی: شناخت فوری، نجات جان

سکته مغزی چیست؟ وقتی مغز "سکته" می‌کند

مغز ما مانند فرمانده بدن است. تمام کارهایی که انجام می‌دهیم، از راه رفتن و حرف زدن تا فکر کردن و نفس کشیدن، تحت کنترل مغز است. برای اینکه مغز بتواند این کارها را انجام دهد، نیاز به سوخت و اکسیژن دارد که از طریق شبکه‌ای از لوله‌های باریک به نام رگ‌های خونی² به آن می‌رسد. حالا تصور کنید یکی از این رگ‌های مهم در مغز دچار مشکل شود. به این اتفاق سکته مغزی³ می‌گویند.

دو مشکل اصلی می‌تواند برای این رگ‌ها پیش بیاید:

1. رگ مسدود شود (مانند لوله‌ای که با آشغال بسته شده). در این حالت خون نمی‌تواند به بخشی از مغز برسد و آن بخش کم‌کم از بین می‌رود. به این نوع، سکته ایسکمیک⁴ می‌گویند که حدود 85% سکته‌ها را تشکیل می‌دهد.
2. رگ پاره شود (مانند لوله‌ای که ترکیده). در این حالت خون داخل مغز ریخته و به آن فشار می‌آورد. به این نوع، سکته هموراژیک⁵ می‌گویند.

در هر دو حالت، سلول‌های مغزی که از اکسیژن محروم می‌شوند، در عرض چند دقیقه شروع به مردن می‌کنند. به همین دلیل است که سرعت عمل، کلید نجات است.

چهار علامت هشداردهنده اصلی: یادگیری FAST

شناخت علائم سکته مغزی مثل یادگیری یک کد نجات است. یک روش جهانی و ساده برای به خاطر سپردن این علائم، کلمه FAST است. در ادامه هر بخش از این کلمه را با جزئیات توضیح می‌دهیم.

1. افتادگی صورت (صورت کج)

مغز ما به دو نیمکره تقسیم شده است: راست و چپ. نیمکره راست، سمت چپ بدن و نیمکره چپ، سمت راست بدن را کنترل می‌کند. اگر سکته در نیمکره چپ اتفاق بیفتد، کنترل عضلات سمت راست صورت از دست می‌رود. در نتیجه وقتی فرد می‌خواهد لبخند بزند، فقط سمت چپ صورتش حرکت می‌کند و سمت راست، افتاده و بی‌حرکت باقی می‌ماند. این یکی از واضح‌ترین علائم است.

2. ضعف یا بی‌حسی اندام‌ها (دست و پا)

همان قانون کنترل متقابل وجود دارد. اگر سکته در نیمکره چپ مغز رخ دهد، معمولاً ضعف یا بی‌حسی در سمت راست بدن (دست و پای راست) احساس می‌شود. فرد ممکن است نتواند هر دو دستش را به یک اندازه بالا نگه دارد یا هنگام راه رفتن، یک پا را بکشد. گاهی اوقات این ضعف آنقدر شدید است که فرد کاملاً فلج می‌شود.

برای بررسی: از فرد مشکوک بخواهید چشم‌هایش را ببندد و هر دو دستش را به مدت 10 ثانیه مستقیم رو به جلو نگه دارد. اگر یک دست به سمت پایین منحرف شد یا افتاد، نشانه‌ خطر است.

3. اختلال در گفتار و درک کلمات

مرکز زبان و گفتار در اکثر افراد، در نیمکره چپ مغز قرار دارد. وقتی سکته به این ناحیه آسیب می‌زند، فرد در بیان کلمات یا درک صحبت دیگران دچار مشکل می‌شود. این اختلال می‌تواند به چند شکل دیده شود:

• لالی (آفازی)⁷: فرد کلمات را گم می‌کند، جمله‌های نامفهوم می‌سازد یا نمی‌تواند حرف بزند.
• گفتار بریده‌بریده (دیس‌آرتری)⁸: عضلات دهان و زبان ضعیف شده‌اند. فرد می‌داند چه می‌خواهد بگوید، اما کلمات را به درستی و با صدای واضح ادا نمی‌کند، انگار که زبانش سنگین شده است.
• مشکل در درک: فرد صحبت‌های شما را نمی‌فهمد، گویی به یک زبان خارجی صحبت می‌کنید.

4. سردرد شدید و ناگهانی (مثل رعد و برق)

این علامت به ویژه در سکته هموراژیک (خونریزی‌دهنده) شایع‌تر و بسیار شدیدتر است. افراد آن را به صورت یک سردرد غیرعادی و وحشتناک توصیف می‌کنند که ناگهان و در کسری از ثانیه شروع می‌شود—"مانند ضربهٔ ناگهانی به سر" یا "بدترین سردرد زندگی". این سردرد ممکن است با حالت تهوع، استفراغ یا از دست دادن هوشیاری همراه باشد. در مقابل، سکته‌های ایسکمیک ممکن است با سردرد خفیف‌تر یا حتی بدون سردرد همراه باشند.

علائم دیگر و نشانه‌هایی که باید جدی گرفت

علاوه بر چهار علامت اصلی، نشانه‌های دیگری نیز ممکن است ظاهر شوند که بسته به ناحیه آسیب دیده مغز متفاوت هستند:

• مشکل بینایی: تاری ناگهانی یا از دست دادن بینایی در یک یا هر دو چشم، دوبینی.
• سرگیجه شدید، از دست دادن تعادل یا هماهنگی: فرد نمی‌تواند مستقیم راه برود، تلوتلو می‌خورد یا به یک سمت متمایل می‌شود.
• گیجی ناگهانی: درک نکردن زمان و مکان، ناتوانی در انجام کارهای ساده.
• بی‌حسی: احساس کرختی یا سوزن سوزن شدن در یک سمت صورت، دست یا پا.

به یاد داشته باشید: هر یک از این علائم به تنهایی هم می‌تواند هشداردهنده باشد. منتظر ظهور همه علائم نمانید.

اقدام فوری: در لحظه طلایی چه باید کرد؟

زمان طلایی⁹ برای درمان سکته مغزی، معمولاً 3 تا 4.5 ساعت اول پس از شروع علائم است. در این بازه، پزشکان می‌توانند با تزریق داروی ضد لخته (ترومبولیتیک)¹⁰، رگ مسدود را باز کنند و از آسیب بیشتر جلوگیری نمایند. هر دقیقه تأخیر، به معنای از دست رفتن 1.9 میلیون سلول مغزی است! مراحل اقدام فوری:

1. آرامش خود را حفظ کنید. وحشت کردن کمکی نمی‌کند.
2. تست FAST را انجام دهید. از فرد بخواهید لبخند بزند، دست‌هایش را بالا بیاورد و یک جمله ساده را تکرار کند.
3. اگر حتی یکی از علائم مثبت بود، بلافاصله با شماره 115 (اورژانس) تماس بگیرید.
4. به اپراتور بگویید: «فکر می‌کنم این شخص دچار سکته مغزی شده است» و علائم را واضح بیان کنید.
5. هرگز به فرد آب یا غذا ندهید، زیرا ممکن است بلع او مختل شده باشد و خفگی اتفاق بیفتد.
6. هرگز خودتان با ماشین شخصی به بیمارستان نروید، مگر اینکه اورژانس در دسترس نباشد. آمبولانس پرسنل آموزش‌دیده دارد و می‌توانند کمک‌های اولیه را شروع کنند.
7. زمان شروع علائم را دقیقاً یادداشت کنید. این اطلاعات برای پزشکان حیاتی است.

چه کسانی در معرض خطر بیشتری هستند؟ عوامل خطر قابل کنترل و غیرقابل کنترل

برخی عوامل، احتمال وقوع سکته مغزی را افزایش می‌دهند. برخی از این عوامل مثل سن و ژنتیک را نمی‌توان تغییر داد، اما روی بسیاری از آنها می‌توان کنترل داشت.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹FAST: مخفف انگلیسی Face (صورت)، Arms (دست‌ها)، Speech (گفتار)، Time (زمان). یک ابزار یادآوری برای علائم سکته مغزی.
²رگ‌های خونی (Blood Vessels): لوله‌های باریکی که خون را به تمام نقاط بدن از جمله مغز می‌رسانند.
³سکته مغزی (Stroke): اختلال ناگهانی در خونرسانی به بخشی از مغز.
⁴سکته ایسکمیک (Ischemic Stroke): نوعی سکته مغزی ناشی از انسداد رگ خونی توسط لخته.
⁵سکته هموراژیک (Hemorrhagic Stroke): نوعی سکته مغزی ناشی از پارگی رگ خونی و خونریزی در مغز.
⁶لخته خون (Blood Clot): توده‌ای سفت شده از خون که در رگ ایجاد می‌شود.
⁷آفازی (Aphasia): اختلال در بیان یا درک زبان، ناشی از آسیب مغزی.
⁸دیس‌آرتری (Dysarthria): اختلال در کنترل عضلات مورد استفاده برای گفتار.
⁹زمان طلایی (Golden Time): بازه زمانی محدود پس از شروع سکته که در آن درمان‌های خاص بیشترین اثر را دارند.
¹⁰داروی ترومبولیتیک (Thrombolytic Drug): دارویی که لخته خون را حل می‌کند.
¹¹فشار خون بالا (Hypertension): وضعیتی که در آن نیروی خون در مقابل دیواره رگ‌ها به طور مزمن بالا است.
¹²دیابت (Diabetes Mellitus): بیماری که در آن بدن نمی‌تواند قند خون را به درستی کنترل کند.
¹³حمله ایسکمیک گذرا (Transient Ischemic Attack - TIA): اختلال موقتی در خونرسانی مغز که علائم سکته را به طور گذرا ایجاد می‌کند.
¹⁴آسپرین (Aspirin): یک داروی رقیق‌کننده خون که در برخی شرایط برای جلوگیری از لخته استفاده می‌شود.