بیماریهای واگیر و غیرواگیر: دو جهان متفاوت از سلامت
بیماریهای واگیر: دنیای عوامل کوچک و مهاجم
بیماریهای واگیر که به آنها بیماریهای مسری یا عفونی نیز میگویند، توسط موجودات زندهٔ بسیار ریزی به نام عوامل بیماریزا ایجاد میشوند. این عوامل میتوانند ویروس، باکتری، قارچ یا انگل باشند. ویژگی اصلی این بیماریها، قابلیت انتقال از یک میزبان2 (مثل انسان، حیوان) به میزبان دیگر است.
مثال ساده: بیماری سرماخوردگی معمولی توسط ویروسهای مختلفی ایجاد میشود. وقتی فرد بیمار عطسه یا سرفه میکند، ذرات ریز حاوی ویروس در هوا پخش میشود. اگر فرد سالم این ذرات را تنفس کند یا با سطح آلوده (مثل دستگیرهٔ در) تماس داشته باشد و سپس دست خود را به بینی یا دهان بزند، ویروس وارد بدنش شده و ممکن است بیمار شود.
| راه انتقال | توضیح | مثال بیماری |
|---|---|---|
| قطرهای (هوازی) | انتقال از طریق ذرات ریز آب و بزاق که با سرفه یا عطسه در هوا پخش میشوند. | آنفولانزا، سرخک، کووید-۱۹ |
| تماس مستقیم | تماس پوست با پوست، مایعات بدن یا ترشحات زخم فرد بیمار. | زرد زخم3، بیماریهای آمیزشی |
| آلودهشدن آب و غذا | خوردن آب یا غذای آلوده به عوامل بیماریزا. | وبا، حصبه4، اسهال عفونی |
| ناقل5 | انتقال توسط یک حیوان مانند پشه یا کنه. | مالاریا (پشه)، بیماری لایم6 (کنه) |
بیماریهای غیرواگیر: چالش طولانیمدت بدن
بیماریهای غیرواگیر معمولاً نتیجهٔ ترکیبی از عوامل ژنتیکی، فیزیولوژیکی (مثل تغییر در عملکرد بدن)، محیطی و سبک زندگی هستند. برخلاف بیماریهای واگیر، شما نمیتوانید سرطان یا فشار خون بالا را از همکلاسی خود بگیرید. این بیماریها به کندی ایجاد شده و اغلب مزمن هستند، یعنی برای مدت زمان طولانی (ماهها یا سالها) باقی میمانند.
مثال ساده: بیماری دیابت نوع ۲. در این بیماری، بدن نمیتواند به خوبی از هورمون انسولین7 استفاده کند یا به اندازهٔ کافی انسولین تولید نمیکند تا قند خون را تنظیم کند. عواملی مانند رژیم غذایی ناسالم، کمتحرکی، چاقی و سابقهٔ خانوادگی خطر ابتلا به این بیماری را افزایش میدهند. هیچ ویروس یا باکتریای از بیرون باعث آن نمیشود و از فردی به فرد دیگر سرایت نمیکند.
| ویژگی | بیماریهای واگیر | بیماریهای غیرواگیر |
|---|---|---|
| علت اصلی | عوامل بیماریزای خارجی (ویروس، باکتری) | ترکیب ژنتیک، سبک زندگی و محیط |
| قابلیت انتقال | دارد (از فرد به فرد یا از طریق ناقل) | ندارد |
| مدت زمان بیماری | معمولاً حاد8 و کوتاهمدت (روز تا هفته) | معمولاً مزمن و طولانیمدت (سالها) |
| راههای پیشگیری اصلی | واکسیناسیون9، رعایت بهداشت فردی و عمومی | اصلاح سبک زندگی (تغذیه، ورزش)، معاینههای دورهای |
| مثال | سرماخوردگی، سل10، سرخجه11 | بیماری قلبی، پرفشاری خون، آسم |
واکسن و وضوح: دو سلاح در دو جبههٔ متفاوت
مقابله با این دو گروه بیماری، استراتژیهای کاملاً متفاوتی را میطلبد. برای بیماریهای واگیر، واکسن یک سلاح پیشگیرانهٔ بسیار قدرتمند است. واکسن سیستم ایمنی بدن را بدون ایجاد بیماری کامل، با عامل بیماریزا آشنا میکند تا در مواجههٔ بعدی، بدن بتواند به سرعت و به طور مؤثر پاسخ دهد. شستن صحیح دستها نیز یک روش ساده و فوقالعاده مؤثر برای قطع زنجیرهٔ انتقال بسیاری از عوامل بیماریزاست.
در مقابل، برای پیشگیری از بسیاری از بیماریهای غیرواگیر، باید سبک زندگی خود را اصلاح کنیم. این کار شاید ساده به نظر نرسد اما تأثیر آن ماندگار است. مثلاً کاهش مصرف نمک به کنترل فشار خون کمک میکند. رابطهٔ بین فعالیت بدنی و خطر ابتلا به برخی سرطانها را میتوان به صورت یک رابطهٔ معکوس ساده نشان داد: با افزایش فعالیت منظم بدنی، خطر ابتلا کاهش مییابد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
1 عوامل بیماریزا (Pathogens) – موجودات زندهٔ میکروسکوپی که باعث بیماری میشوند.
2 میزبان (Host) – موجود زندهای که عامل بیماریزا در آن زندگی و رشد میکند.
3 زرد زخم (Impetigo) – یک عفونت پوستی مسری باکتریایی.
4 حصبه (Typhoid fever) – یک بیماری باکتریایی منتقله از طریق آب و غذای آلوده.
5 ناقل (Vector) – یک جاندار (معمولاً حشره) که عامل بیماریزا را بدون اینکه خودش بیمار شود، انتقال میدهد.
6 بیماری لایم (Lyme disease) – یک بیماری باکتریایی که از طریق نیش کنهٔ آلوده منتقل میشود.
7 انسولین (Insulin) – هورمونی که توسط لوزالمعده تولید میشود و به سلولها کمک میکند تا از گلوکز (قند) برای تولید انرژی استفاده کنند.
8 حاد (Acute) – بیماری که به سرعت شروع شده و دورهٔ کوتاهی دارد.
9 واکسیناسیون (Vaccination) – فرآیند تقویت سیستم ایمنی بدن در برابر یک بیماری خاص.
10 سل (Tuberculosis - TB) – یک بیماری عفونی باکتریایی که اغلب ریهها را درگیر میکند.
11 سرخجه (Rubella) – یک بیماری ویروسی مسری با علائم تب و بثورات پوستی.
12 ویروس پاپیلومای انسانی (Human Papillomavirus - HPV)
13 اپیدمی (Epidemic) – شیوع سریع یک بیماری در یک جمعیت خاص در یک زمان معین.
14 شیوع (Prevalence) – نسبت افراد مبتلا به یک بیماری خاص در یک جمعیت مشخص در یک زمان معین.
