دوزیستان: ساکنان دو دنیا
دوزیست چیست و چه ویژگیهایی دارد؟
دوزیستان، همانطور که از نامشان پیداست، توانایی زندگی در دو محیط را دارند. پوست مرطوب و بدون پولک، وابستگی به آب برای تولیدمثل و یک چرخه زندگی که اغلب شامل تغییر شکل چشمگیر (دگردیسی) است، از مشخصات بارز آنها میباشد. آنها در سراسر جهان، به جز قطب جنوب، یافت میشوند.
به طور مثال، یک قورباغه در برکه یا جوی آب نزدیک خانهتان را در نظر بگیرید. او در همان آب تخم میگذارد و بچهقورباغهها (لاروها) با آبشش در آنجا زندگی میکنند. اما پس از دگردیسی، همان قورباغه بالغ میتواند در خشکی بپرد و از حشرات اطراف تغذیه کند، هرچند همچنان به رطوبت نیاز دارد. این یک نمونه عینی از زندگی دوگانه است.
دستهبندی اصلی دوزیستان
دوزیستان را معمولاً بر اساس شکل ظاهری و برخی ویژگیها به سه گروه اصلی تقسیم میکنند. تفاوتهای کلیدی آنها در جدول زیر آمده است:
| گروه | ویژگیهای ظاهری | محل زندگی متداول | مثالهای آشنا |
|---|---|---|---|
| بیدمها | بدن کوتاه و چاق، بدون دم، پاهای عقب بلند برای پریدن | نزدیک آبهای راکد (برکه، جوی)، علفزارهای مرطوب | قورباغه، وزغ |
| دمدارها | بدن دراز، دارای دم بلند، پاهای کوتاه (شبیه مارمولک) | جنگلهای مرطوب، زیر سنگها و برگهای کنار نهرها | سمندر، مارمولکماهی5 |
| بیپاها | بدن کِرمی شکل، بدون دست و پا، پوست لغزنده | خاکهای مرطوب مناطق گرمسیری | کرمسمندر6 (در ایران یافت نمیشود) |
از تخم تا جانور بالغ: شگفتی دگردیسی
یکی از جذابترین پدیدهها در زندگی دوزیستان، دگردیسی4 است. این فرآیند، تغییر شکل کامل از نوزاد آبزی به جانور بالغ خشکیزی (یا نیمهخشکیزی) است. بهترین مثال برای درک این موضوع، دگردیسی قورباغه است که مراحل آن را میتوان مشاهده کرد.
مراحل رشد یک قورباغه را میتوان با دنبال کردن تغییرات آن در یک برکه دید:
1. تخم: تودهای ژلهای و شفاف در آب.
2. لارو (بچه قورباغه): موجودی کاملاً آبزی با آبشش و دم برای شنا. فقط گیاهان ریز را میخورد.
3. دگردیسی: کمکم پاها رشد میکنند، دم کوچک میشود، ششها جای آبشش را میگیرند و دستگاه گوارش برای خوردن حشرات تغییر میکند.
4. بالغ: قورباغه کامل که میتواند در خشکی حرکت کند.
این تغییرات را میتوان به صورت نمادین اینگونه نشان داد: $\text{تخم} \rightarrow \text{لارو (آبزی)} \xrightarrow[\text{Metamorphosis}]{\text{دگردیسی}} \text{بالغ (نیمهخشکیزی)}$.
نقش دوزیستان در طبیعت و زندگی ما
دوزیستان فقط موجودات عجیبی نیستند؛ آنها خدمات مهمی به اکوسیستم و حتی انسان ارائه میدهند. یک کار مهم آنها کنترل جمعیت حشرات است. یک قورباغه در شب مقدار زیادی پشه و مگش میخورد! از طرف دیگر، آنها خود غذای پرندگان، ماهیها و برخی پستانداران میشوند.
اما یکی از مهمترین نقشهای آنها، شاخص زیستی بودن است. از آنجا که پوست نازک و نفوذپذیری دارند و زندگیشان به دو محیط وابسته است، به شدت به آلودگیهای آب و هوا حساس هستند. اگر در برکه یا رودخانهای تعداد دوزیستان کم شود، این یک هشدار است که ممکن است آن محیط آلوده شده باشد. پس حضور سالم آنها نشاندهنده سلامت محیط اطراف ماست.
پرسشهای رایج درباره دوزیستان
خیر. پریدن ویژگی گروه بیدمها (مثل قورباغه) است. سمندرها و مارمولکماهیها راه میروند و بیپاها نیز در خاک حرکت میکنند.
وزغ پوست خشک و زگیلدار، پاهای کوتاهتر و حرکت بیشتر با راه رفتن دارد. قورباغه پوست نرم و مرطوب، پاهای بلندتر برای پریدن و وابستگی بیشتر به آب دارد. اما هر دو از یک گروه (بیدمها) هستند.
پوست برخی دوزیستان مواد تحریککننده دارد، اما بیشتر آنها برای انسان بیضررند. با این حال، بهتر است به آنها دست نزنیم، چون هم ممکن است به آنها استرس وارد کنیم و هم مواد شیمیایی روی دست ما (مثل کرم ضدآفتاب یا نمک) از طریق پوست نازکشان جذب و به آنها آسیب برساند.
پاورقی
1دوزیست / آمفیبیان (Amphibian): به جانورانی گفته میشود که قادر به زندگی هم در آب و هم در خشکی هستند. ریشه کلمه از آمفیبیوس یونانی به معنای «با هر دو روش زندگی» میآید.
2قورباغه (Frog): از رده بیدمها، با پوست نرم و مرطوب، پاهای پرشی و وابستگی زیاد به رطوبت.
3سمندر (Salamander): از رده دمدارها، ظاهری شبیه مارمولک با بدنی دراز و دمی بلند.
4دگردیسی (Metamorphosis): فرآیند تغییر شکل کامل یک جانور از مرحله لاروی به مرحله بالغ، که در آن شکل بدن، اندامها و حتی رژیم غذایی تغییر میکند.
5مارمولکماهی (Newt): نوعی سمندر که بخش بیشتری از زندگی خود را در آب میگذراند.
6کرمسمندر (Caecilian): از رده بیپاهای دوزیست، که ظاهری کِرممانند دارد و در مناطق گرمسیری زندگی میکند.
