زیستگاه: خانهی جانداران
زیستگاهها از چه چیزهایی ساخته میشوند؟
هر زیستگاه را میتوان مانند یک خانه در نظر گرفت که برای ساکنانش امکانات ضروری فراهم میکند. این امکانات به دو گروه اصلی تقسیم میشوند:
| عوامل غیرزنده (غیرزیستی) | عوامل زنده (زیستی) |
|---|---|
|
• نور خورشید (منبع انرژی) • آب و رطوبت • هوا (اکسیژن، دیاکسیدکربن) • خاک و مواد معدنی • دما |
• تولیدکنندگان3 (گیاهان سبز) • مصرفکنندگان4 (جانوران گیاهخوار و گوشتخوار) • تجزیهکنندگان5 (قارچها و باکتریها) |
| مثال: یک تالاب، آب و هوای مرطوب و خاک غنی دارد. | مثال: در همان تالاب، نیها (تولیدکننده)، قورباغه (مصرفکننده) و قارچها (تجزیهکننده) زندگی میکنند. |
سفر به دور دنیا: انواع زیستگاههای اصلی
زیستگاهها را بر اساس ویژگیهای محیطی به دو دستهٔ بزرگ تقسیم میکنیم: خشکی و آبی. هر کدام از این زیستگاهها، گونههای شاخص و سازگاریهای منحصر به فرد دارند.
| زیستگاههای خشکی | مثالها و ویژگیها | زیستگاههای آبی | مثالها و ویژگیها |
|---|---|---|---|
| جنگلهای بارانی | باران زیاد، تنوع جانوری و گیاهی فوقالعاده (مثل طوطی، اورانگوتان، درختان عظیم) |
آبهای شیرین (رودخانه، دریاچه) |
کمنمک، ماهیهایی مانند قزلآلا، گیاهان آبزی مانند نیلوفر آبی |
| بیابانها | بارش کم، دمای شدید؛ گیاهان گوشتی (کاکتوس) و جانورانی مانند شتر و مار شنی که با کمآبی سازگارند. |
آبهای شور (اقیانوس، دریا) |
شوری بالا، موجوداتی مانند کوسه، ماهی مرکب، نهنگ و مرجانها. لایههای مختلف نور و فشار دارند. |
| مراتع و استپها | علفزارهای وسیع، محل زندگی گلههای بزرگ گیاهخواران مانند گوزن و شکارچیانی مانند شیر. | تالابها | محل تلاقی خشکی و آب (مانند مرداب)، پناهگاهی برای پرندگان مهاجر، ماهیها و دوزیستان. |
زیستگاهها در همسایگی ما: از پارک شهر تا گلدان خانه
شما برای دیدن یک زیستگاه لازم نیست حتماً به جنگل آمازون یا اقیانوس آرام سفر کنید! محیط اطراف ما پر از زیستگاههای کوچک و بزرگ است. پارک نزدیک خانهتان یک زیستگاه شهری است که در آن درختان (تولیدکننده)، گنجشکها و سنجابها (مصرفکننده)، مورچهها و کرمهای خاکی (تجزیهکننده) زندگی میکنند. حتی یک گلدان گل در آپارتمان میتواند یک زیستگاه مینیاتوری باشد: خاک و آب (غیرزنده)، گیاه (تولیدکننده)، شتهها (مصرفکننده) و باکتریهای خاک (تجزیهکننده).
اگر به حاشیه یک رودخانه یا تالاب در اطراف شهرتان رفته باشید، میتوانید نمونهای از تعادل زیستگاهی را ببینید: ماهیها از حشرات آبزی تغذیه میکنند، حواصیلها (پرندگان ماهیخوار) صید میکنند و گیاهان حاشیه آب، هم پناهگاه هستند و هم آب را تصفیه میکنند. مراقبت از این فضاها یعنی حفظ خانهٔ هزاران موجود زنده.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
خیر. این یک اشتباه رایج است. زیستگاه فقط یک مکان جغرافیایی نیست، بلکه مجموعهای از تمام شرایط لازم برای زندگی یک گونه است. برای مثال، زیستگاه یک ماهی قزلآلا فقط رودخانه نیست، بلکه آبی با دمای خاص، مقدار اکسیژن مشخص، جریان مناسب و وجود صخرههایی برای پنهان شدن است. اگر یکی از این شرایط تغییر کند، زیستگاه نابود میشود حتی اگر مکان فیزیکی باقی بماند.
این کار بسیار خطرناک و اغلب نتیجهای فاجعهبار دارد. هر گونه در طی میلیونها سال با زیستگاه خود سازگاری دقیقی پیدا کرده است. انتقال آن به محیط جدید میتواند دو مشکل ایجاد کند: اولاً ممکن است جانور نتواند با شرایط جدید (مثلاً غذا، دشمنان، بیماریهای جدید) کنار بیاید و از بین برود. ثانیاً ممکن است خود به یک گونه مهاجم تبدیل شود و با رقابت یا شکار، گونههای بومی آن زیستگاه جدید را نابود کند.
افزایش دمای کره زمین باعث ذوب یخهای قطبی و کاهش زیستگاه گونههایی مانند خرس قطبی میشود. همچنین الگوی بارش را تغییر میدهد؛ ممکن است برخی مناطق خشکتر و به بیابان تبدیل شوند و مناطق دیگر سیلخیز شوند. بسیاری از گیاهان و جانوران به دلیل سرعت کم سازگاری، نمیتوانند خود را با این تغییرات سریع هماهنگ کنند و در معرض انقراض قرار میگیرند. این موضوع زنجیرههای غذایی و کل اکوسیستم را برهم میزند.
زیستگاه خانهٔ طبیعی هر موجود زنده است که از تعامل پیچیدهٔ عوامل زنده و غیرزنده به وجود میآید. شناخت انواع زیستگاههای خشکی و آبی و موجودات ساکن در آنها، ما را به درک مهمتری میرساند: همهٔ اجزای یک اکوسیستم به هم وابسته هستند. نابودی یا آسیب به یک بخش، مثل آلودگی آب یک رودخانه یا قطع درختان یک جنگل، تمام ساکنان آن را تهدید میکند. حفاظت از تنوع زیستی از حفاظت از زیستگاههای سالم و دستنخورده آغاز میشود.
پاورقی
1. زیستگاه (Habitat): به محیط طبیعی زندگی یک گونهٔ خاص از جانداران گفته میشود که تمام نیازهایش را برآورده میکند.
2. اکوسیستم (Ecosystem): یک واحد طبیعی شامل تمام موجودات زنده (زیستسازوارهها) و عوامل غیرزنده در یک منطقه مشخص که با هم در تعامل هستند.
3. تولیدکنندگان (Producers): موجودات زندهای (عمدتاً گیاهان سبز) که میتوانند با استفاده از نور خورشید (فتوسنتز) غذاسازی کنند.
4. مصرفکنندگان (Consumers): جانورانی که برای تأمین انرژی و مواد غذایی خود، مستقیماً یا غیرمستقیم به تولیدکنندگان وابسته هستند.
5. تجزیهکنندگان (Decomposers): موجوداتی مانند قارچها و باکتریها که بقایای جانداران مرده یا مواد زائد را تجزیه و به مواد معدنی ساده تبدیل میکنند.
