هزارپا: مهندسهای کوچک خاک
انواع هزارپا: از کوچک تا غولپیکر
هزارپاها برخلاف اسمشان لزوماً هزار پا ندارند! تعداد پاها در گونههای مختلف متفاوت است. به طور کلی، هر بند از بدن آنها (به جز چند بند اول و آخر) دارای دو جفت پا است. این ویژگی آنها را از صدپاها که در هر بند فقط یک جفت پا دارند، متمایز میکند. هزارپاها را میتوان به دو دستهٔ کلی تقسیم کرد:
| نوع | ویژگیهای ظاهری | اندازه تقریبی | محل زندگی معمول |
|---|---|---|---|
| هزارپاهای کوچک (دانهریز) | بدن نازک و کشیده، حرکت نسبتاً سریع. رنگ روشن تا قهوهای کمرنگ. تعداد پاها کمتر است (مثلاً 30-40 عدد). | 5 تا 20 میلیمتر | زیر سنگها، گلدانها، لابهلای برگهای خشک پارک و باغچه. |
| هزارپاهای بزرگ (کرمآسیاب) | بدن استوانهای ضخیم و سخت، حرکت کند. رنگ تیره (مشکی، قهوهای تیره). هنگام خطر خود را گلوله میکنند. تعداد پاها بسیار زیاد (گاهی تا 400 عدد). | 30 تا 100 میلیمتر | مکانهای مرطوب مانند زیر خاک برگهای انبوه، نزدیک ریشهٔ درختان، زیر پوست درختان پوسیده. |
مثال عینی: اگر یک روز به باغچه یا پارک نزدیک خانهتان سری بزنید و زیر یک سنگ مرطوب یا تودهای از برگهای خشک را نگاه کنید، به احتمال زیاد با یک هزارپای کوچک قهوهای رنگ مواجه میشوید که به سرعت در حال دور شدن است. این همان هزارپای دانهریز است.
تغذیه و چرخهٔ زندگی: بازیافتکنندههای طبیعت
هزارپاها برخلاف صدپاها که شکارچی و گوشتخوارند، گیاهخوار و بیشتر مردهخوار4 هستند. آنها از مواد در حال پوسیدن تغذیه میکنند. مهمترین منابع غذایی آنها عبارتند از:
- برگهای مرده و خشکیده
- چوب پوسیده
- بقایای گیاهی دیگر در خاک
- گاهی قارچها و میوههای بسیار نرم و فاسد شده
هزارپا با خوردن و هضم مواد مرده، آنها را به ذرات ریزتر تبدیل کرده و پس از دفع، مادهای شبیه به کود گیاهی تولید میکند که برای خاک بسیار مغذی است.
بدن هزارپا برای این کار مناسب است. آروارههای قوی دارند که میتوانند قطعات سخت برگ و چوب را بجوند. فرآیند گوارش در رودههای آنها با کمک باکتریهای ویژهای انجام میشود که در تجزیهٔ سلولز5 (مادهٔ اصلی سازندهٔ گیاهان) مهارت دارند.
اهمیت هزارپا در باغچه و مزرعه
هزارپاها مهندسان کوچک و گمنام خاک هستند. فعالیت آنها چند فایدهٔ بزرگ برای محیط زیست و حتی کشاورزی دارد:
| فایده | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| تولید کود طبیعی | مواد دفعی هزارپا (که به آن فضولات یا مدفوع میگویند) سرشار از مواد معدنی و آلی است که مستقیماً جذب ریشهٔ گیاهان میشود. | گیاهان باغچهای که در خاک غنی از این مواد زندگی میکنند، سبزتر و شادابتر هستند. |
| ساخت کانالهای هوادهی | هزارپاها با حرکت در خاک و حفر آن، مسیرهای کوچکی ایجاد میکنند که به نفوذ آب و هوا به لایههای زیرین خاک کمک میکند. | وقتی به خاک گلدان آب میدهید، اگر آب به سرعت جذب شود، بخشی از این مزیت را مدیون فعالیت موجودات ریز خاکزی مانند هزارپاها هستید. |
| پاکسازی محیط | با خوردن برگها و بقایای پوسیده، بستر جنگل یا باغچه را تمیز و آمادهٔ رشد گیاهان جدید میکنند. | در فصل پاییز که برگهای زیادی روی زمین میریزد، هزارپاها به تدریج آنها را به مادهای مفید برای خاک تبدیل میکنند. |
پس دفعهٔ بعد که یک هزارپا در باغچه دیدید، به جای ترس یا انزجار، به یاد نقش مهم آن در حاصلخیزی خاک بیفتید. آنها بخشی از یک کارخانهٔ بازیافت طبیعی هستند که همیشه در زیر پای ما مشغول کار است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. هزارپاها برخلاف بسیاری از بندپایان، فاقد نیش یا غدد سمّی برای شکار هستند. آنها دفاعی غیرفعال دارند: یا فرار میکنند، یا خود را جمع کرده و گلوله میشوند. برخی گونهها ممکن است برای دفع مهاجم، مایع بدبویی ترشح کنند که حداکثر میتواند برای پوستهای حساس ایجاد سوزش خفیف کند، اما به هیچ وجه خطرناک نیست.
پاسخ: دو تفاوت کلیدی وجود دارد:
- تعداد پا در هر بند: هزارپا در هر بند از بدنش 2 جفت (4 عدد) پا دارد. صدپا در هر بند فقط 1 جفت (2 عدد) پا دارد.
- رژیم غذایی و سرعت: هزارپاها گیاهخوار/مردهخوار و کند هستند. صدپاها شکارچی، گوشتخوار و بسیار سریع و چابک حرکت میکنند.
پاسخ: مشاهدهٔ هزارپا در خانه (مخصوصاً در حمام، انباری یا زیرزمین) معمولاً نشانهٔ رطوبت بالا و احتمالاً وجود مواد آلی پوسیده (مثل چوب خیس) در آن ناحیه است. بهترین راهحل مبارزه با سمپاشی نیست، بلکه کاهش رطوبت و از بین بردن منبع غذایی آنها (مثل تعمیر چوبهای پوسیده، خشک کردن محیط) است. سپس میتوان آنها را به آرامی به بیرون از خانه منتقل کرد.
پاورقی
1هزارپا (Millipede): نام عمومی برای بندپایان ردهٔ Diplopoda. آنها را با نام محلی «کرم هزارپا» یا «کرم آس» نیز میشناسند.
2دیپلوپودا (Diplopoda): نام علمی ردهای که هزارپاها به آن تعلق دارند. این کلمه از ریشه یونانی به معنای «پای دوتایی» گرفته شده است.
3تجزیهکننده (Decomposer): موجود زندهای که بقایای جانداران مرده را تجزیه و به مواد سادهتر تبدیل میکند. کرمهای خاکی و برخی قارچها نیز تجزیهکننده هستند.
4مردهخوار (Detritivore): جانوری که از مواد آلی مرده و در حال پوسیدن (Detritus) تغذیه میکند.
5سلولز (Cellulose): یک مادهٔ پلیساکارید و جزء اصلی دیوارهٔ سلولی گیاهان است که ساختاری سخت و فیبری دارد.
