حلزون: معمار صدفدار طبیعت
حلزون در دستهبندی بزرگ نرمتنان
حلزون عضوی از شاخهٔ بزرگ و متنوع نرمتنان[1] (Mollusca) است. نرمتنان پس از بندپایان، دومین گروه بزرگ جانوران بیمهره روی زمین هستند و نزدیک به 85000 گونهٔ شناختهشده دارند. ویژگی اصلی این جانوران، بدن نرم آنهاست که در بسیاری از گونهها توسط یک صدف سخت محافظت میشود. از دیگر نرمتنان معروف میتوان به هشتپا، ماهی مرکب و صدفهای دوکفهای اشاره کرد.
حلزونها به طور خاص در ردهٔ شکمپایان[2] (Gastropoda) قرار میگیرند. شکمپایان بزرگترین و موفقترین رده در میان نرمتنان هستند که بیش از 80 درصد از گونههای نرمتن را شامل میشوند. وجه تسمیهٔ آنها این است که قسمت زیرین و پهن بدنشان که برای خزیدن استفاده میکنند، در واقع پای آنها به شمار میرود. جالب است بدانید که شکمپایان تنها رده از نرمتنان هستند که با موفقیت به زندگی در خشکی راه یافتهاند.
| رده | ویژگیهای کلیدی | نمونههای آشنا |
|---|---|---|
| شکمپایان (حلزونها) | پای پهن برای خزیدن، اغلب دارای صدف مارپیچی، بزرگترین رده | حلزون باغچه، حلزون اسکارگو، لیسه |
| دوکفهایها | بدن محصور در صدفی دو قسمتی، فاقد سر مشخص | صدف خوراکی، صدف مروارید |
| سرپایان | پیشرفتهترین نرمتنان، پاها به بازوهای اطراف سر تبدیل شدهاند | هشتپا، ماهی مرکب، سپیداج |
ساختمان بدن حلزون: از شاخک تا صدف
بدن حلزون را میتوان به چند بخش اصلی تقسیم کرد که هر کدام وظیفهٔ خاصی دارند:
سر: در سر حلزون، یک یا دو جفت شاخک قابل مشاهده است. چشمهای سادهاش معمولاً روی نوک شاخکهای بلندتر قرار دارند. حس بویایی و چشایی حلزون قوی است، اما بینایی چندان قوی ندارد.
پای ماهیچهای: این بخش، که در واقع تمام سطح زیرین بدن را تشکیل میدهد، یک عضلهٔ پهن و قوی است. انقباضهای موجدار این ماهیچه باعث میشود حلزون به آرامی به جلو بلغزد. برای تسهیل حرکت، حلزون از غدههای موجود در پا، مادهای مخاطی و چسبناک ترشح میکند که مسیرش را هموار مینماید. این مخاط آنقدر محافظتکننده است که حتی میتواند از خراشیده شدن بدن حلزون بر روی لبهٔ تیز نیز جلوگیری کند.
تودهٔ احشایی و جبه: اندامهای داخلی مثل قلب، دستگاه گوارش و شش در یک توده در پشت بدن جمع شدهاند. این توده توسط لایهای پوستی به نام جبه[4] (Mantle) پوشیده شده است. جبه نقش بسیار مهمی دارد: صدف از ترشحات همین لایه ساخته میشود. صدف عمدتاً از کلسیم کربنات تشکیل شده و هم نقش حفاظتی دارد و هم در گونههای خشکیزی، از خشک شدن بدن جانور جلوگیری میکند.
حلزون در محیطهای مختلف: از باغچه تا آکواریوم
حلزونها در سه محیط اصلی یافت میشوند و هر گروه سازگاری خاص خود را دارد:
حلزونهای خشکیزی (مانند حلزون باغچه): این همان نوعی است که بعد از باران روی دیوار یا برگ گیاهان میبینیم. آنها برای تنفس، شش دارند. جبه آنها حفرهای ایجاد میکند که مانند یک شش عمل مینماید و با هوا پر میشود. به همین دلیل و برای جلوگیری از خشک شدن، به رطوبت بالا وابستهاند و عمدتاً در شب یا هوای مرطوب فعالیت میکنند.
حلزونهای آب شیرین: این حلزونها در رودخانهها، برکهها و حتی آکواریومهای خانگی زندگی میکنند. برخی با آبشش تنفس میکنند و برخی دیگر (مانند حلزونهای ششی) باید گاهی به سطح آب بیایند تا هوا بگیرند.
حلزونهای دریایی: این گروه تنوع خارقالعادهای در شکل، رنگ و اندازه صدف دارند و همه با آبشش تنفس میکنند. برخی از رنگارنگترین موجودات دریایی، مثل خرگوش دریایی، در واقع حلزونهای دریایی بیصدف هستند.
| نوع زیستگاه | دستگاه تنفس | مثال و توضیح |
|---|---|---|
| خشکی | شش | حلزون باغچه: بعد از باران فعال میشود. برای جلوگیری از خشک شدن به صدف و مخاط متکی است. |
| آب شیرین | آبشش یا شش | حلزونهای برکه: در آکواریومها برای تمیز کردن جلبکها استفاده میشوند. برخی گونهها باید برای تنفس به سطح آب بیایند. |
| دریا | آبشش | صدف حلزونی دریایی: بسیار متنوع. برخی صدفهای زیبا و رنگارنگ تولید میکنند که به عنوان شیء تزئینی جمعآوری میشوند. |
حلزون و انسان: از غذا تا حیوان خانگی
ارتباط حلزون با انسان جنبههای مختلفی دارد. برخی گونههای حلزون، مانند حلزون اسکارگو، در بسیاری از فرهنگها یک خوراک لذیذ محسوب میشوند. از طرف دیگر، بعضی حلزونها به عنوان آفت کشاورزی شناخته میشوند، زیرا میتوانند با تغذیه از برگ و میوهٔ گیاهان به محصولات آسیب بزنند.
جالب است که امروزه نگهداری از برخی گونههای حلزون (مخصوصاً حلزونهای غولپیکر آفریقایی) به عنوان حیوان خانگی رواج یافته است. این موجودات کمتوقع هستند، هزینهٔ نگهداری کمی دارند و برای انسان بیخطر محسوب میشوند. البته برای سلامتی آنها باید محیطی مرطوب و تمیز با تهویهٔ مناسب فراهم شود.
صدف حلزونها نیز از دیرباز به دلیل زیبایی و تنوع شکل و رنگ، در ساخت زیورآلات و اشیاء تزئینی به کار رفتهاست.
سؤالات رایج دربارهٔ حلزون
پاسخ: بیشتر گونههای حلزون هرمافرودیت[5] هستند، یعنی هر فرد هم اندام تولیدمثل نر و هم ماده را دارد. با این حال، آنها معمولاً نمیتوانند خود را بارور کنند و برای تولیدمثل نیاز به یک حلزون دیگر دارند. در جفتگیری، دو حلزون اسپرم خود را با هم تبادل میکنند. پس از آن، هر کدام میتوانند تخمگذاری کنند. تخمها معمولاً در مکانهای مرطوب و محفوظی مانند زیر خاک یا سنگ گذاشته میشوند.
پاسخ: بدن حلزونهای خشکیزی به رطوبت بالایی نیاز دارد تا خشک نشود. هوای خشک و آفتابی برای آنها خطرناک است. بنابراین در طول روز یا هوای خشک معمولاً در مکانهای تاریک و مرطوب پنهان میشوند. باران شرایط ایدهآل را برای فعالیت و یافتن غذا فراهم میکند. مایع لزج، مخاطی است که از غدههای موجود در پای حلزون ترشح میشود. این مخاط حرکت روی سطوح مختلف را آسانتر میکند، از بدن در برابر ساییدگی محافظت مینماید و حتی به حفظ رطوبت بدن کمک میکند.
پاسخ: صدف بخشی زنده و در حال رشد از بدن حلزون است که توسط جبه ساخته میشود. اگر آسیب کوچک و محدود به لبهٔ صدف باشد، حلزون میتواند با ترشح مواد معدنی جدید از جبه، آن قسمت را به تدریج ترمیم کند. با این حال، اگر آسیب بزرگ باشد و به بدن نرم حلزون صدمه بزند، ممکن است جانور نتواند زنده بماند. صدف علاوه بر محافظت، در گونههای خشکیزی نقش مهمی در جلوگیری از تبخیر آب بدن دارد.
پاورقی
[1]نرمتنان (Mollusca): شاخهای بزرگ و متنوع از جانوران بیمهره با بدن نرم که اغلب دارای صدف محافظ هستند. مانند حلزون، هشتپا و صدف دوکفهای.
[2]شکمپایان (Gastropoda): بزرگترین رده از نرمتنان که حلزونها و لیسهها در آن قرار میگیرند. وجه تسمیه آنها این است که قسمت زیرین پهن بدن، نقش پا را برای خزیدن ایفا میکند.
[3]رادولا (Radula): یک نوار زبانی شکل در دهان بسیاری از نرمتنان که پوشیده از ردیفهایی از دندانهای ریز کیتینی است. برای تراشیدن و بردن غذا به کار میرود.
[4]جبه (Mantle): لایهای پوستی که تودهٔ احشایی را میپوشاند و وظیفهٔ ترشح مواد سازندهٔ صدف را بر عهده دارد.
[5]هرمافرودیت (Hermaphrodite): موجودی که در بدن خود هم اندام تولیدمثل نر (تولید اسپرم) و هم اندام تولیدمثل ماده (تولید تخمک) را دارد.
