گندوانا: داستان جدایی یک ابرقاره
گندوانا از کجا آمد؟ تولد از دل پانگهآ
برای درک گندوانا، باید از یک ابرقاره بزرگتر به نام پانگهآ[1] شروع کنیم. حدود 200 میلیون سال پیش، تمام خشکیهای سیاره ما به هم متصل و یک تکه بودند. به این خشکی عظیم، پانگهآ میگفتند. اما این آرایش دائمی نبود. نیروهای درون زمین به آرامی اما پیوسته کار خود را کردند و پانگهآ را به دو قسمت بزرگ شکستند: بخش شمالی به نام لورازیا[2] و بخش جنوبی به نام گندوانا.
دریایی باستانی به نام تتیس[3] بین این دو ابرقاره جدید فاصله انداخت. امروزه بازماندههای این دریا را میتوان در قالب دریای مدیترانه، دریای سیاه و دریای خزر مشاهده کرد.
| قطعه گندوانا | قارههای امروزی حاصل از آن | نمونه بارز امروزی |
|---|---|---|
| بخش آفریقایی | قاره آفریقا | صحرای بزرگ آفریقا |
| بخش هندی | شبهقاره هند | فلات هند |
| بخش جنوبآمریکایی | آمریکای جنوبی | کوههای آند |
| بخش قطبی جنوب | قاره جنوبگان (Antarctica) | ورقه یخی قطب جنوب |
| بخش استرالیایی | قاره استرالیا | صخره بزرگ مرجانی |
چگونه میدانیم گندوانا وجود داشته؟ کارآگاهبازی با فسیل و سنگ
شاید بپرسید دانشمندان چگونه از وجود خشکیهایی که میلیونها سال پیش نابود شدهاند، مطمئن هستند؟ پاسخ در سرنخهایی است که مانند ردپا در سنگها و فسیلها باقی ماندهاند. دانشمندی به نام آلفرد وگنر[4] با جمعآوری این سرنخها، نظریه جا به جایی قارهها را مطرح کرد.
یکی از قانعکنندهترین شواهد، فسیلهای یکسان در قارههای بسیار دور از هم است. مثلاً فسیل یک خزنده آبزی به نام مزوسوروس[5] هم در سنگهای آمریکای جنوبی و هم در آفریقای جنوبی پیدا شده است. منطقی است که بپذیریم این حیوان نمیتوانسته اقیانوس اطلس را شنا کند، پس حتماً این دو خشکی در گذشته به هم متصل بودهاند.
سرنخ دیگر، همخوانی شکل سواحل است. اگر به نقشه نگاه کنید، میبینید که برآمدگی شرقی آمریکای جنوبی دقیقاً در فرورفتگی غربی آفریقا جای میگیرد، انگار دو قطعه پازل هستند که از هم جدا شدهاند.
جدول زمانی یک جدایی بزرگ: قطعات گندوانا چگونه پراکنده شدند؟
جدایی گندوانا یک شبه رخ نداد، بلکه فرآیندی بسیار کند در مقیاس دهها میلیون سال بود. اگر تاریخ زمین را فشرده کنیم، این جدایی شبیه یک فیلم بسیار آهسته از شکسته شدن یک تخته یخ بزرگ به تکههای کوچکتر است.
| رویداد اصلی | زمان تقریبی (میلیون سال پیش) | نتیجه و وضعیت امروزی |
|---|---|---|
| شروع جدایی از لورازیا و تشکیل دریای تتیس | حدود 180 | گندوانا به عنوان یک ابرقاره مستقل جنوبی شکل گرفت. |
| شروع شکافتن داخلی گندوانا | حدود 160-140 | آفریقا-آمریکای جنوبی از جنوبگان-استرالیا-هند جدا شدند. |
| جدایی ماداگاسکار از آفریقا و هند از جنوبگان | حدود 90-65 | هند شروع به حرکت سریع به سمت شمال برای برخورد با آسیا کرد. |
| جدایی نهایی آمریکای جنوبی و جنوبگان | حدود 34-23 | ایجاد تنگه دریک[7]. جنوبگان منزوی شد و شروع به یخ زدن کرد. |
| جدایی استرالیا از جنوبگان | حدود 34 | استرالیا به سمت شمال حرکت کرد و حیات منحصربهفردی در آن تکامل یافت. |
تأثیر گندوانا بر زندگی امروز: از کوهها تا حیوانات
شاید فکر کنید این داستانهای باستانی به زندگی ما ربطی ندارد، اما اثرات جدایی گندوانا را هر روز در اطراف خود میبینیم.
مثلاً کوههای هیمالیا، بلندترین کوههای جهان، نتیجه مستقیم این رویداد هستند. هنگامی که شبهقاره هند (که بخشی از گندوانا بود) پس از سفر طولانی به سمت شمال، با قاره آسیا برخورد کرد، این برخورد عظیم باعث چینخوردگی پوسته زمین و سر برآوردن کوههای هیمالیا شد.
یا حیات منحصربهفرد استرالیا را در نظر بگیرید. جدا شدن زودهنگام استرالیا از دیگر خشکیها باعث شد که پستانداران کیسهدار مانند کانگورو و کوالا در آنجا به بقا و تکامل ادامه دهند، در حالی که در دیگر قارهها، پستانداران جفتدار غالب شدند. اگر گندوانا یکپارچه میماند، شاید امروز کانگوروها در آفریقا هم زندگی میکردند!
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. پانگهآ ابرقاره اصلی و کامل بود که حدود 200 میلیون سال پیش وجود داشت. گندوانا بخش جنوبی پانگهآ بود که پس از شکافتن آن تشکیل شد. بنابراین، گندوانا فرزند پانگهآ محسوب میشود، نه خود آن.
بله، کاملاً! نیرویی که گندوانا را قطعهقطعه کرد، امروز نیز فعال است. قارهها با سرعتی معادل رشد ناخنهای دست شما (چند سانتیمتر در سال) بر روی لایه خمیری خمیرکره در حال حرکت هستند. این حرکت کند، باعث ایجاد زمینلرزه، آتشفشان و شکلگیری کوهها میشود.
دانشمندان معتقدند قارهها در چرخهای به نام چرخه ابرقارهای قرار دارند و ممکن است در آیندهای دور (صدها میلیون سال دیگر) دوباره به هم بپیوندند، اما نه لزوماً در همان شکل و ترکیب گندوانا. نقشه جهان در آینده بسیار دور، کاملاً با امروز متفاوت خواهد بود.
پاورقی
[1]پانگهآ (Pangaea): نام ابرقارهٔ عظیمی که در دوران دیرینهزیستی و میانهزیستی وجود داشت و تمام خشکیهای امروزی را شامل میشد. از ترکیب دو واژه یونانی به معنای «همهٔ زمین» گرفته شده است.
[2]لورازیا (Laurasia): بخش شمالی پانگهآ پس از تجزیه، که شامل خشکیهایی شد که امروزه آمریکای شمالی، اروپا و بیشتر آسیا را تشکیل میدهند.
[3]دریای تتیس (Tethys Sea): دریای باستانی و کمعمقی که پس از جدایی گندوانا و لورازیا بین آن دو قرار گرفت.
[4]آلفرد وگنر (Alfred Wegener): دانشمند و هواشناس آلمانی (۱۸۸۰-۱۹۳۰) که نظریه جا به جایی قارهها را در سال ۱۹۱۲ میلادی ارائه کرد.
[5]مزوسوروس (Mesosaurus): یک خزنده کوچک آبزی مربوط به دوره پرمین. کشف فسیل آن در دو سوی اقیانوس اطلس (آمریکای جنوبی و آفریقا) از شواهد کلیدی اثبات نظریه وگنر بود.
[6]خمیرکره (Asthenosphere): لایهای نیمهمذاب و شکلپذیر در زیر سنگکرهٔ زمین. حرکت ورقههای سنگکره بر روی این لایه امکانپذیر است.
[7]تنگه دریک (Drake Passage): آبراهی بین جنوبیترین نقطه آمریکای جنوبی (کیپ هورن) و جزایر شتلند جنوبی در نزدیکی جنوبگان. باز شدن این گذرگاه، جنوبگان را به طور کامل ایزوله کرد.
