لورازیا: قاره گمشده شمال
پانگهآ چگونه به لورازیا و گندوانا تقسیم شد؟
زمین همیشه شکل امروزی را نداشته است. زمینشناسان با بررسی شواهد مختلف به این نتیجه رسیدهاند که بین 335 تا 175 میلیون سال پیش، تقریباً تمام خشکیهای سیاره ما به یکدیگر متصل و یک ابرقاره واحد به نام پانگهآ را تشکیل داده بودند. این ابرقاره توسط اقیانوس گستردهای به نام پانتالاسا احاطه شده بود. روند تجزیه پانگهآ به تدریج و در طول میلیونها سال آغاز شد. در اولین مرحله مهم، حدود 200 میلیون سال پیش، این ابرقاره عظیم ابتدا به دو قطعه بزرگ شکست: یک قطعه شمالی به نام لورازیا و یک قطعه جنوبی به نام گندوانا. این دو قاره جدید توسط دریایی به نام تتیس۳ از یکدیگر جدا میشدند.
| ویژگی | لورازیا (بخش شمالی) | گندوانا (بخش جنوبی) |
|---|---|---|
| قارههای امروزی تشکیلدهنده | آمریکای شمالی، اروپا، گرینلند و بخش بزرگی از آسیا | آمریکای جنوبی، آفریقا، قطب جنوب، هند و استرالیا |
| موقعیت نسبی | نیمکره شمالی | نیمکره جنوبی |
| دریای جداکننده | دریای تتیس (باقیمانده آن امروزه به شکل دریای مدیترانه، خزر و سیاه است) | |
| محدوده زمانی تشکیل | حدود 200 میلیون سال پیش (اوایل دوره ژوراسیک) | همزمان با لورازیا |
کشف لورازیا: داستان پازلی که کامل شد
ایده وجود لورازیا و ابرقاره پانگهآ، مانند حل یک پازل غولپیکر بود. دانشمندان مختلف با کنار هم گذاشتن سرنخها به این داستان پی بردند. اولین سرنخِ واضح، شکل قارهها بود. اگر به نقشه نگاه کنید، متوجه میشوید که مثلاً خط ساحل شرقی آمریکای جنوبی به طور عجیبی با خط ساحل غربی آفریقا هماهنگ است، گویی روزی به هم متصل بودهاند.
اما سرنخ قویتر از فسیلها به دست آمد. تصور کنید فسیل یک گیاه یا جانور خاص، که به شرایط زندگی ویژهای نیاز داشته، در دو قاره مختلف که امروزه هزاران کیلومتر از هم فاصله دارند و شرایط آبوهوایی متفاوتی هم دارند، پیدا شود. این دقیقاً همان چیزی است که اتفاق افتاد. مثلاً فسیلهای یک خزنده آبشیرین به نام مزوسوروس۴ هم در آمریکای جنوبی و هم در آفریقا کشف شده است. این اتفاق فقط در صورتی ممکن است که در گذشته، یک پل خشکی بین این سرزمینها وجود داشته باشد. یا فسیل گیاه گلوسوپتریس۵ که در قارههای جنوبی مانند هند، آفریقای جنوبی، استرالیا و حتی قطب جنوب یافت شده است. این شواهد محکم، قطعات پازل را کنار هم قرار داد و وجود ابرقارههای گذشته را ثابت کرد.
تأثیر شکافتن لورازیا بر دنیای امروز
تجزیه لورازیا فقط یک رویداد زمینشناسی قدیمی نیست. پیامدهای آن را میتوانیم امروز به وضوح در اطراف خود ببینیم. برای مثال، شکلگیری اقیانوس اطلس نتیجه مستقیم این جدایی است. حدود 60 میلیون سال پیش، با باز شدن بیشتر شکاف بین آمریکای شمالی و اوراسیا، اقیانوس اطلس شمالی شکل گرفت.
یکی از مثالهای جالب تأثیر این جدایی بر جانوران است. وقتی لورازیا از گندوانا جدا شد، مسیرهای مهاجرت برای بسیاری از گونهها بسته شد. جانوران در هر قاره مسیر تکاملی خود را به طور مستقل طی کردند. این موضوع توضیح میدهد که چرا مثلاً پستانداران کیسهدار مانند کانگورو و کوالا امروزه عمدتاً در استرالیا (که بخشی از گندوانا بود) متمرکز هستند، در حالی که در قارههای لورازیا (مانند اروپا و آسیا) کمتر دیده میشوند. حتی مطالعات جدید نشان میدهد که تنوع حشرات آبزی تجزیهکننده برگ در جنگلها در نیمکره شمالی (قلمرو سابق لورازیا) با نیمکره جنوبی (قلمرو سابق گندوانا) متفاوت است و این تفاوت ریشه در جدایی قدیمی این ابرقارهها دارد.
زندگی در لورازیا: آبوهوا و محیط
آبوهوای لورازیا یکنواخت نبود. به دلیل وسعت بسیار زیاد این خشکی، شرایط آبوهوایی در نقاط مختلف آن کاملاً متفاوت بود. وجود ذخایر زغالسنگ در مناطقی که امروز اروپا و شرق آمریکای شمالی هستند، نشان میدهد که آن نواحی در مجاورت خط استوا، پوشیده از جنگلهای بارانی گرمسیری مرطوب و انبوه بودهاند. زغالسنگ از دفن و فشرده شدن گیاهان در باتلاقها در طول میلیونها سال تشکیل میشود.
اما مناطق داخلی لورازیا، که توسط رشتهکوههای بلند محصور شده بودند، احتمالاً بسیار خشک بودند. این کوهها مانند یک سد عمل میکردند و ابرهای بارانزا را از رسیدن به مرکز قاره بازمیداشتند. مطالعات روی خاکهای فسیل شده نشان میدهد که آبوهوای این مناطق بسیار فصلی بوده است: دورههای طولانی خشکی که با بارانهای موسمی کوتاه و گاهی سیلهای ناگهانی شدید همراه میشده است.
از افسانه تا واقعیت: سؤالات رایج
پاسخ: این فقط یک نظریه یا حدس نیست. وجود این ابرقارهها یک واقعیت علمی ثابتشده است که توسط شواهد مستقل زیادی تأیید شده است. مهمترین این شواهد شامل: تطابق خطوط ساحلی قارهها، شباهت سنگها و سازندهای کوهستانی در دو طرف اقیانوس اطلس (مثل کوههای آپالاش در آمریکا و اطلس در آفریقا)، و همسانی فسیلهای گیاهان و جانوران در قارههای امروزیِ جدا از هم است.
پاسخ: قارهها روی صفحات عظیم و محکمی از پوسته زمین (صفحات تکتونیکی) سوار هستند. این صفحات بر روی لایه نیمهمذاب و خمیری زیرین به نام گوشته شناورند. حرکت مواد داغ درون گوشته (شبیه به جوشیدن آب در قابلمه) باعث میشود این صفحات به آرامی (حدود چند سانتیمتر در سال) حرکت کنند. این نیروی درونی زمین است که در نهایت باعث به هم پیوستن قارهها و تشکیل ابرقارههایی مانند پانگهآ و سپس تجزیه آنها میشود.
پاسخ: بله، بسیار محتمل است. حرکت صفحات تکتونیکی متوقف نشده است. دانشمندان با بررسی روند فعلی حرکت قارهها پیشبینی میکنند که در آیندهای دور (شاید 250 میلیون سال دیگر) قارهها دوباره در نیمکره شمالی به هم برخورد کنند و ابرقاره جدیدی به نام "پانگهآ پروکسیما" یا "آمازیا" را تشکیل دهند. چرخه تشکیل و تجزیه ابرقارهها در تاریخ زمین بارها تکرار شده است.
پاورقی
۱پانگهآ (Pangaea): نام آخرین ابرقاره زمین، ترکیبی از واژههای یونانی "Pan" به معنای "همه" و "Gaia" به معنای "زمین".
۲لورازیا (Laurasia): نام بخش شمالی پانگهآ پس از تجزیه. این نام از ترکیب "Laurentia" (نام قدیمی هسته قاره آمریکای شمالی) و "Eurasia" (اوراسیا) ساخته شده است.
۳تتیس (Tethys): نام دریای کمعمق و گرمی که لورازیا و گندوانا را از هم جدا میکرد. باقیماندههای این دریا امروزه به صورت دریای مدیترانه، خزر و سیاه درآمده است.
۴مزوسوروس (Mesosaurus): یک خزنده کوچک آبشیرین که حدود ۲۹۹ میلیون سال پیش میزیسته. فسیلهای آن تنها در آمریکای جنوبی و جنوب آفریقا یافت شده است.
۵گلوسوپتریس (Glossopteris): نوعی گیاه بذرافشان منقرض شده با برگهای زبانی شکل که فسیلهای آن در تمام قارههای جنوبی امروزی پیدا شده و از مهمترین شواهد وجود گندوانا است.
۶تکتونیک صفحهای (Plate Tectonics): نظریه علمی که بیان میکند پوسته خارجی جامد زمین (لیتوسفر) به چند صفحه سخت تقسیم شده است که بر روی لایههای نرمتر زیرین در حال حرکت هستند. این حرکت عامل اصلی شکلگیری قارهها، کوهها، زلزلهها و آتشفشانها است.
