پانتالاسا: اَبَر‌اقیانوسی که پانگه‌آ را احاطه کرده بود.

پانتالاسا (Panthalassa): ابراقیانوسی که قاره‌ی یکپارچه را در بر گرفته بود

زمین در دوران پانگه‌آ و پانتالاسا

حدود 300 میلیون سال پیش، صفحه‌های تکتونیکی زمین³ به گونه‌ای قرار گرفته بودند که تمام خشکی‌ها در یک طرف کره‌ی زمین جمع شده بودند. این ابرقاره، پانگه‌آ نام داشت. در طرف دیگر زمین، تنها یک اقیانوس عظیم و پیوسته وجود داشت که آن را پانتالاسا می‌نامند. نام پانتالاسا از دو کلمه‌ی یونانی به معنای «همه» و «دریا» گرفته شده است. تصور کنید اگر امروز بخواهید از آسیا به آمریکا سفر کنید، مجبور نیستید از اقیانوس آرام عبور کنید، چون این دو قاره به هم متصل هستند! اما در آن دوران، سفر با کشتی در اقیانوس پانتالاسا به معنای دور زدن کل کره‌ی زمین بود.

پایان پانتالاسا و تولد اقیانوس‌های جدید

همان نیرویی که پانگه‌آ را ساخته بود، سرنوشت آن و پانتالاسا را نیز تغییر داد: جنبش صفحه‌های تکتونیکی. حدود 200 میلیون سال پیش، پانگه‌آ شروع به شکستن کرد. این شکاف‌ها کم‌کم گسترده شدند و با نفوذ آب دریاها به داخل آنها، اقیانوس‌های جدید متولد شدند. یکی از اولین این شکاف‌ها، منجر به تشکیل اقیانوس اطلس شد. می‌توانید این فرآیند را شبیه باز کردن یک قرص نان تازه پخته شده تصور کنید که از وسط شروع به شکاف خوردن می‌کند و دو نیمه از هم فاصله می‌گیرند. با دور شدن قاره‌ها از هم، پانتالاسای بزرگ نیز به تدریج کوچک شد و در نهایت به اقیانوس آرام امروزی تبدیل گردید. در واقع، اقیانوس آرام را می‌توان باقی‌مانده‌ی مستقیم پانتالاسای باستان دانست.

ردپای پانتالاسا در زندگی امروزی و محیط اطراف ما

شاید فکر کنید این داستان‌های باستانی چه ربطی به زندگی ما دارد؟ جالب است بدانید که آثار پانتالاسا و پانگه‌آ هنوز هم قابل مشاهده است. مثلاً، فسیل‌های یکسان از خزندگان باستانی در قاره‌هایی که امروز هزاران کیلومتر از هم فاصله دارند (مثل آفریقا و آمریکای جنوبی) پیدا شده‌اند. این فقط یک دلیل است که ثابت می‌کند زمانی این قاره‌ها به هم متصل بوده‌اند. مثال دیگر، شکل سواحل است. اگر به نقشه نگاه کنید، می‌بینید که خط ساحل شرقی آمریکای جنوبی به شکل عجیبی با خط ساحل غربی آفریقا هماهنگ است، گویی که دو قطعه‌ی یک پازل هستند. این شاهدی دیگر بر نظریه‌ی رانش قاره‌ها⁴ و وجود ابراقیانوس پانتالاسا است.

حتی آب و هوای زمین نیز تحت تأثیر آن تغییرات شکل گرفت. وجود یک اقیانوس عظیم و یک خشکی واحد، الگوهای باد و بارش کاملاً متفاوتی را نسبت به امروز ایجاد می‌کرد. مرکز پانگه‌آ احتمالاً بسیار خشک و بیابانی بود، زیرا رطوبت اقیانوس دور دست پانتالاسا به سختی به آنجا می‌رسید.

پرسش‌های مهم و اشتباهات رایج

پاورقی و واژه‌نامه

¹پانگه‌آ (Pangaea): نام ابرقاره‌ی باستانی که از چسبیدن تمام خشکی‌های زمین در دوره‌ای از تاریخ تشکیل شد.
²پانتالاسا (Panthalassa): ابراقیانوس باستانی که پانگه‌آ را احاطه کرده بود.
³صفحه‌های تکتونیکی (Tectonic Plates): قطعات عظیم و متحرک پوسته‌ی سخت زمین که بر روی لایه‌ای نرم‌تر شناورند. حرکت این صفحات باعث ایجاد پدیده‌هایی مانند زمین‌لرزه و شکل‌گیری قاره‌ها می‌شود.
⁴رانش قاره‌ها (Continental Drift): نظریه‌ای که بیان می‌کند قاره‌های زمین در طول زمان بر روی سطح زمین جابجا شده‌اند.
⁵درازگودال (Trench): گودال‌های باریک و بسیار عمیق در کف اقیانوس که معمولاً در محل برخورد و فرورانش صفحه‌های تکتونیکی تشکیل می‌شوند.
⁶پشته‌ی میانی اقیانوس (Mid-Ocean Ridge): رشته‌کوه‌های عظیم زیردریایی که در اثر خروج مواد مذاب از گوشته و ایجاد پوسته‌ی جدید اقیانوسی شکل می‌گیرند.