عرض از مبدأ: نقطهای که داستان خط آغاز میشود
عرض از مبدأ چیست؟ تعریف ساده و تصویری
برای درک بهتر، فرض کنید یک خط مستقیم روی صفحهٔ مختصات داریم. این صفحه از دو محور عمود بر هم تشکیل شده است: محور افقی یا xها و محور عمودی یا yها. عرض از مبدأ، جایی است که این خط، محور yها را قطع میکند. در این نقطه، مقدار x همیشه برابر با 0 است. پس اگر بخواهیم خیلی ساده بگوییم:
به این نقطه در نمودارها اغلب b یا c گفته میشود. در شکل کلی معادلهٔ خط به صورت $y = mx + b$ نمایش داده میشود که در آن، b دقیقاً همان عرض از مبدأ است. اگر x=0 را در این معادله قرار دهیم، خواهیم داشت: $y = m(0) + b$ که حاصل آن $y = b$ میشود. این یعنی مختصات نقطهٔ قطع خط با محور yها، $(0, b)$ است.
چگونه عرض از مبدأ را پیدا کنیم؟ سه راهکار عملی
برای یافتن عرض از مبدأ، بسته به اطلاعاتی که در دست داریم، روشهای مختلفی وجود دارد. جدول زیر این روشها را به شکلی ساده دستهبندی کرده است:
| روش | شرح | مثال |
|---|---|---|
| از روی نمودار | نقطهای را که خط، محور عمودی (y) را قطع میکند، روی نمودار پیدا کن. مقدار y در آن نقطه، همان عرض از مبدأ است. | اگر خط از نقطهای با مختصات (0, 5) بگذرد، عرض از مبدأ = 5 |
| استفاده از معادله | در معادلهٔ خط، به جای x، عدد 0 قرار بده و معادله را حل کن تا y به دست آید. | معادله: $y = -2x + 8$ اگر x=0، آنگاه $y = -2(0) + 8 = 8$ |
| داشتن دو نقطه | اگر مختصات دو نقطه از خط را بدانی، اول شیب5 (m) را حساب کن، سپس با جایگذاری یک نقطه در معادله $y = mx + b$، مقدار b را بیاب. | نقاط (1, 10) و (3, 16). شیب: $m = (16-10)/(3-1) = 3$. با نقطه اول: $10 = 3(1) + b$، پس b=7. |
عرض از مبدأ در زندگی ما: از تاکسیسواری تا شمع روشن
این مفهوم انتزاعی ریاضی، در بسیاری از موقعیتهای روزمره معنی و کاربرد واقعی پیدا میکند. بیایید با چند مثال ملموس آن را بررسی کنیم:
مثال ۱: کرایهٔ تاکسی
فرض کنید کرایهٔ تاکسی بر اساس فرمول $C = 1500t + 5000$ محاسبه میشود. در این فرمول، C هزینه نهایی (به ریال)، t زمان سفر (به دقیقه) و عدد 1500 نرخ هر دقیقه است. عرض از مبدأ کجاست؟ اگر زمان سفر (t) صفر باشد، یعنی همان لحظهای که سوار تاکسی میشوی، هنوز راننده حرکت نکرده است. در این حالت: $C = 1500(0) + 5000 = 5000$. این 5000 ریال، همان حقالسوار یا هزینهٔ ثابت شروع کار است. پس عرض از مبدأ در این مدل، نشاندهندهٔ هزینهای است که حتی برای صفر دقیقه سفر هم باید بپردازی.
مثال ۲: ذوب شدن یخ
یک قطعه یخ را در اتاقی با دمای مثبت رها میکنیم. فرض کنیم رابطهٔ وزن باقیمانده یخ (W گرم) با زمان (T دقیقه) خطی و به شکل $W = -2T + 100$ باشد. عرض از مبدأ وقتی T=0 است: $W = 100$. این عدد یعنی در لحظهٔ شروع آزمایش (T=0)، وزن اولیه یخ 100 گرم بوده است. اینجا عرض از مبدأ نشاندهندهٔ شرایط اولیه یا نقطهٔ شروع اندازهگیری ماست.
مثال ۳: شارژ تلفن همراه
وقتی تلفن همراه را به شارژر میزنی، درصد باتری (P) در مدت زمان (t دقیقه) افزایش مییابد. اگر رابطه خطی فرض شود و معادله حدودی آن $P = 0.5t + 20$ باشد، عرض از مبدأ (20) نشان میدهد در لحظه اتصال به شارژ (t=0)، باتری در چه وضعیتی (20%) بوده است.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
بله، در یک حالت خاص. اگر خط دقیقاً موازی با محور yها باشد، آن را قطع نمیکند. در این حالت معادله خط به صورت $x = a$ است (مثلاً $x = 5$). چنین خطی هیچ نقطهای با مختصات x=0 ندارد، بنابراین عرض از مبدأ تعریف شده نیست. به این خط، خط عمودی میگویند.
یک اشتباه متداول این است که دانشآموزان نقطهای را که خط، محور xها را قطع میکند، به عنوان عرض از مبدأ در نظر میگیرند. حتماً به خاطر بسپار: عرض از مبدأ مربوط به قطع کردن محور yها است. نقطهٔ قطع با محور xها، طول از مبدأ6 نام دارد که در آن مقدار y برابر صفر است.
کاملاً ممکن است عرض از مبدأ عددی منفی باشد، مثلاً (0, -4). این به سادگی تغییر میکند که نقطهٔ شروع خط (در x=0) در سمت منفی محور yها قرار دارد. در مثال واقعی، اگر مدلی برای سود یک کسبوکار داشته باشیم و عرض از مبدأ منفی باشد، ممکن است نشاندهندهٔ هزینههای ثابت اولیه یا بدهی شروع کار باشد، پیش از آنکه حتی فعالیتی (x>0) انجام شود.
پاورقی
1 معادله خط (Linear Equation): معادلهای که نمودار آن یک خط مستقیم است. شکل متداول آن y = mx + b میباشد.
2 عرض از مبدأ (y-intercept): نقطهای که نمودار یک تابع یا معادله، محور عمودی (محور yها) را قطع میکند.
3 هزینهٔ ثابت (Fixed Cost): هزینههایی که بدون توجه به میزان تولید یا فعالیت، ثابت هستند (مانند اجارهٔ مغازه).
4 نمودار (Graph): نمایش تصویری رابطه بین متغیرها بر روی محورهای مختصات.
5 شیب (Slope): معیاری برای اندازهگیری میزان شیب یا تندی یک خط، نشاندهندهٔ نرخ تغییر y نسبت به x.
6 طول از مبدأ (x-intercept): نقطهای که نمودار یک تابع یا معادله، محور افقی (محور xها) را قطع میکند.
