کالبدشکافی خون: مایع جادویی زندگی
خون از چه چیزهایی ساخته شده است؟
اگر یک لوله آزمایش را پر از خون کنیم و آن را مدتی بگذاریم بایستد، خواهیم دید که خون به دو قسمت تقسیم می‌شود: یک بخش مایع شفاف به نام پلاسما که حدود 55 درصد از حجم خون را تشکیل می‌دهد و یک بخش جامد که شامل سلول‌های خونی است و حدود 45 درصد باقی‌مانده را در بر می‌گیرد. این سلول‌ها شامل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها هستند.
| نام جزء | عملکرد اصلی | مثال ملموس | درصد تقریبی در خون |
|---|---|---|---|
| پلاسما2 | حمل مواد غذایی، هورمون‌ها و مواد زائد | مانند رودخانه‌ای که قایق‌های حامل بار را جابه‌جا می‌کند | 55% |
| گلبول قرمز3 | حمل اکسیژن و دی‌اکسید کربن | مانند کامیون‌های حمل بار که اکسیژن را به سلول‌ها می‌برند | 44% |
| گلبول سفید4 | مبارزه با میکروب‌ها و عوامل بیماری‌زا | مانند سربازان یا پلیس‌های بدن | 1% |
| پلاکت5 | ایجاد لخته برای توقف خونریزی | مانند کارگرانی که برای بستن نشتی یک لوله اقدام می‌کنند | کمتر از 1% |
سفر اکسیژن در بدن: نقش گلبول‌های قرمز
گلبول‌های قرمز که به آنها گویچه‌های قرمز نیز گفته می‌شود، سلول‌های مقعرالطرفینی هستند که حاوی مولکولی به نام هموگلوبین6 هستند. هموگلوبین مانند یک آهنربا برای اکسیژن عمل می‌کند. وقتی خون از ریه‌ها عبور می‌کند، هموگلوبین به اکسیژن متصل شده و آن را به شکل $\ce{HbO2}$ درمی‌آورد. سپس این گلبول‌های قرمز پراز اکسیژن، از طریق رگ‌ها به تمام نقاط بدن سفر کرده و اکسیژن را به سلول‌ها تحویل می‌دهند. در بازگشت نیز دی‌اکسید کربن تولید شده توسط سلول‌ها را جمع‌آوری کرده و به ریه‌ها بازمی‌گردانند تا دفع شود. تعداد طبیعی گلبول‌های قرمز در یک فرد سالم حدود 4.5 تا 6 میلیون در هر میکرولیتر خون است.
سربازان نامرئی: سیستم دفاعی خون
گلبول‌های سفید یا لوکوسیت‌ها، سربازان دفاعی بدن شما هستند. وقتی یک میکروب مانند ویروس سرماخوردگی یا باکتری وارد بدن می‌شود، تعداد این سربازان به سرعت افزایش یافته و به محل حمله می‌روند. آنها با روش‌های مختلفی با دشمن مبارزه می‌کنند: برخی از آنها میکروب‌ها را می‌بلعند (فاگوسیتوز7)، برخی دیگر آنتی‌بادی8 تولید می‌کنند که مانند موشک‌های هدایت‌شونده به میکروب‌ها می‌چسبند و آنها را از کار می‌اندازند. افزایش تعداد گلبول‌های سفید در آزمایش خون، اغلب نشان‌دهندهٔ وجود یک عفونت در بدن است.
نجات‌بخش‌های کوچک: کار پلاکت‌ها در ترمیم زخم
فرض کنید دستتان با یک تیغ بریده شده است. در لحظه‌ای که رگ‌های خونی آسیب می‌بینند، پلاکت‌ها به سرعت خود را به محل حادثه رسانده و به دیوارهٔ رگ آسیب‌دیده و به یکدیگر می‌چسبند. این فرآیند که انعقاد9 نام دارد، منجر به تشکیل یک لختهٔ خونی می‌شود. این لخته مانند یک درپوش طبیعی، مانع از ادامهٔ خونریزی می‌شود. پلاکت‌ها در واقع تکه‌های کوچکی از سلول‌های بزرگتری در مغز استخوان هستند.
خون در عمل: از آزمایش تا نجات زندگی
آزمایش خون یک پنجره به درون بدن است. پزشکان با بررسی نمونه‌ای کوچک از خون می‌توانند به اطلاعات زیادی دست پیدا کنند. برای مثال، اگر تعداد گلبول‌های قرمز کم باشد، فرد ممکن است دچار کم‌خونی10 باشد و احساس خستگی و ضعف کند. یا اگر تعداد گلبول‌های سفید بسیار بالا باشد، ممکن است نشانهٔ یک عفونت جدی باشد. یکی از مهم‌ترین کاربردهای خون، اهدای خون است. وقتی فردی در یک حادثه خون زیادی از دست می‌دهد، خون اهدایی می‌تواند جان او را نجات دهد. گروه‌های خونی مختلف مانند A، B، AB و O باید با هم سازگار باشند تا انتقال خون با موفقیت انجام شود.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر، این یک اشتباه رایج است. خون همیشه قرمز رنگ است. شدت این قرمزی بستگی به مقدار اکسیژن موجود در آن دارد. خون غنی از اکسیژن که در سرخرگ‌ها جریان دارد، قرمز روشن است. خون کم‌اکسیژن که در سیاهرگ‌ها بازمی‌گردد، قرمز تیره است. دلیل آبی دیده شدن رگ‌ها از زیر پوست، مربوط به چگونگی عبور نور از پوست و بافت‌های اطراف رگ است، نه رنگ خود خون.
این همان کار پلاکت‌ها و فرآیند انعقاد خون است. پلاکت‌ها به محل آسیب دیده هجوم می‌برند، به هم می‌چسبند و یک پلاک اولیه تشکیل می‌دهند. سپس با کمک پروتئین‌هایی در پلاسما به نام فاکتورهای انعقادی، یک تور محکم از فیبرین11 ایجاد می‌شود که گلبول‌های قرمز و دیگر سلول‌ها را به دام انداخته و لختهٔ پایدار را تشکیل می‌دهد.
خیر، تشخیص بیماری فقط با نگاه کردن غیرممکن است. پزشکان برای تحلیل خون از میکروسکوپ و دستگاه‌های پیشرفته استفاده می‌کنند. آنها تعداد، اندازه و شکل سلول‌های خونی و همچنین مواد شیمیایی موجود در پلاسما را اندازه‌گیری می‌کنند تا به وجود بیماری پی ببرند.
پاورقی
1 خون (Blood): مایع حیات‌بخش که در رگ‌ها جریان دارد و مواد مختلف را بین اندام‌ها حمل می‌کند.
2 پلاسما (Plasma): بخش مایع و شفاف خون که سلول‌های خونی در آن شناورند.
3 گلبول قرمز (Red Blood Cell - RBC) یا اریتروسیت (Erythrocyte): سلولی که وظیفهٔ حمل گازهای تنفسی را بر عهده دارد.
4 گلبول سفید (White Blood Cell - WBC) یا لوکوسیت (Leukocyte): سلول‌های مسئول دفاع در برابر عوامل بیماری‌زا.
5 پلاکت (Platelet) یا ترومبوسیت (Thrombocyte): اجزای کوچک سلولی که در انعقاد خون و توقف خونریزی نقش دارند.
6 هموگلوبین (Hemoglobin): پروتئین موجود در گلبول‌های قرمز که به اکسیژن و دی‌اکسید کربن متصل می‌شود.
7 فاگوسیتوز (Phagocytosis): فرآیند بلعیده شدن و خوردن میکروب‌ها توسط برخی از گلبول‌های سفید.
8 آنتی‌بادی (Antibody): پروتئین‌های دفاعی که توسط گلبول‌های سفید تولید شده و به عوامل بیگانه می‌چسبند.
9 انعقاد (Coagulation): فرآیند لخته شدن خون برای بند آوردن خونریزی.
10 کم‌خونی (Anemia): وضعیتی که در آن تعداد گلبول‌های قرمز یا مقدار هموگلوبین خون کاهش یافته است.
11 فیبرین (Fibrin): پروتئینی تورمانند که شبکهٔ پایهٔ لختهٔ خون را تشکیل می‌دهد.
