آتشفشان‌های ایران: گنجینه‌ای از کوه‌های آتشین
آتشفشان چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟
یک آتشفشان۱ در واقع دریچه‌ای در سطح زمین است که از طریق آن، مواد مذاب۲، خاکستر و گازهای درون زمین به بیرون فوران می‌کنند. این مواد مذاب که به آن ماگما۳ می‌گویند، در اعماق زمین و در لایه‌ای به نام گوشته۴ قرار دارد. هنگامی که ماگما به سطح زمین میرسد، گدازه۵ نامیده می‌شود.
فرمول ساده‌ای برای درک حجم یک جریان گدازه می‌توان به صورت زیر در نظر گرفت:
که در آن:
V حجم گدازه، A مساحت پوشش داده شده و h میانگین ضخامت لایه گدازه است.
کمربند آتشفشانی ایران و مناطق مهم
بسیاری از آتشفشان‌های ایران در یک نوار یا کمربند مشخص قرار گرفته‌اند. این کمربند عمدتاً از آذربایجان شروع شده، از طریق البرز مرکزی و شمال خراسان امتداد یافته و به سمت جنوب شرق کشور ادامه پیدا می‌کند.
| نام کوه | ارتفاع (متر) | موقعیت جغرافیایی | وضعیت |
|---|---|---|---|
| دماوند | ۵۶۱۰ | استان مازندران | نیمه‌فعال |
| سهند | ۳۷۱۰ | استان آذربایجان شرقی | خاموش |
| تفتان | ۳۹۴۱ | استان سیستان و بلوچستان | فعال |
| سبلان | ۴۸۱۱ | استان اردبیل | نیمه‌فعال |
بررسی سه آتشفشان شاخص ایران
کوه دماوند: بلندترین قلهٔ ایران و یک آتشفشان نیمه‌فعال۶. این بدان معناست که اگرچه در حال حاضر فوران نمی‌کند، اما نشانه‌هایی از فعالیت درونی مانند خروج گازهای گوگرد و چشمه‌های آب گرم در اطراف آن دیده می‌شود. دماوند نماد ملی ایران است.
کوه تفتان: تنها آتشفشان فعال۷ ایران به شمار می‌رود. این کوه در جنوب شرقی کشور قرار دارد و همواره دود و گاز از دهانهٔ آن خارج می‌شود. به دلیل خروج مداوم گازهای گوگردی، به آن «کوه دودزا» نیز می‌گویند. فرمول شیمیایی ساده‌ای برای گاز اصلی خروجی آن می‌توان نوشت:
این فرمول نشان‌دهنده‌ی دی‌اکسید گوگرد است که یکی از گازهای متداول خارج شده از آتشفشان‌هاست.
کوه سهند: این کوه یک آتشفشان خاموش۸ است. یعنی در دوره‌ی تاریخی قابل ثبت، فورانی نداشته و انتظار نمی‌رود در آینده‌ی نزدیک فوران کند. دامنه‌های سهند امروزه برای کشاورزی و باغداری بسیار مناسب است.
فواید و خطرات آتشفشان‌ها
آتشفشان‌ها تنها ویرانگر نیستند! آن‌ها فواید بسیاری نیز دارند:
- خاک حاصلخیز: خاکستر و مواد معدنی که از فوران خارج می‌شوند، پس از سرد شدن، خاکی بسیار حاصلخیز برای کشاورزی ایجاد می‌کنند.
- انرژی زمین‌گرمایی: گرمای درون آتشفشان‌ها می‌تواند برای تولید برق پاک استفاده شود. این انرژی، انرژی زمین‌گرمایی۹ نام دارد.
- جاذبهٔ گردشگری: مناظر زیبای کوه‌های آتشفشانی مانند دماوند، سالانه گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کنند.
اما در کنار این فواید، خطراتی نیز وجود دارد: جریان گدازه، بارش خاکستر، انتشار گازهای سمی و جریان‌های گل و لای (لابار۱۰) از جمله این خطرات هستند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. فوران آتشفشان‌ها معمولاً با علائم هشداردهنده‌ای مانند زلزله‌های کوچک، تغییر شکل دامنه‌ی کوه و افزایش خروج گازها همراه است. دانشمندان این علائم را زیر نظر دارند. دماوند در وضعیت نیمه‌فعال قرار دارد و فوران آن در کوتاه‌مدت بسیار بعید است.
خیر. بسیاری از کوه‌های بلند مانند کوه‌های زاگرس، بر اثر فرآیندهای دیگری مانند چین‌خوردگی لایه‌های زمین به وجود آمده‌اند و منشأ آتشفشانی ندارند. بلندی یک کوه دلیلی بر آتشفشانی بودن آن نیست.
• فعال: در زمان حاضر در حال فوران است یا نشانه‌های واضحی از فعالیت درونی دارد (مانند تفتان).
• نیمه‌فعال: در حال فوران نیست، اما نشانه‌هایی مانند خروج گاز و گرمای درونی دارد (مانند دماوند و سبلان).
• خاموش: در تاریخ ثبت‌شده فوران نداشته و هیچ نشانه‌ای از فعالیت درونی ندارد (مانند سهند).
پاورقی
۱ آتشفشان (Volcano)
۲ مواد مذاب (Molten Material)
۳ ماگما (Magma)
۴ گوشته (Mantle)
۵ گدازه (Lava)
۶ نیمه‌فعال (Semi-active / Dormant)
۷ فعال (Active)
۸ خاموش (Extinct)
۹ انرژی زمین‌گرمایی (Geothermal Energy)
۱۰ لابار (Lahar)
