پهنه‌های فرورانش: شگفتی‌های زمین در جنوب ایران
زمین‌ساخت صفحه‌ای: رقص عظیم صفحات سنگی
پوسته زمین مانند یک پازل متشکل از قطعات عظیم سنگی به نام صفحه‌های زمین‌ساختی۳ است. این صفحات به آرامی بر روی لایه‌ای نیمه‌مذاب به نام سست‌کره۴ حرکت می‌کنند. زمانی که دو صفحه به هم برخورد می‌کنند، سه حالت کلی رخ می‌دهد: یا از هم دور می‌شوند، یا در کنار هم می‌لغزند، یا به یکدیگر برخورد می‌کنند. پهنه فرورانش جایی است که یک صفحه اقیانوسی، که سنگین‌تر و چگال‌تر است، به زیر یک صفحه قاره‌ای سبک‌تر فرومی‌رود.
اجزای اصلی یک پهنه فرورانش
هر پهنه فرورانش مانند یک کارخانه زمین‌شناسی بزرگ است که بخش‌های مختلفی دارد. در جدول زیر این اجزا به طور خلاصه معرفی شده‌اند:
| نام بخش | توضیح | مثال در جنوب ایران |
|---|---|---|
| گودال اقیانوسی۵ | فرورفتگی عمیق و طویل در کف دریا که در محل شروع فرورانش تشکیل می‌شود. | گودال مکران در دریای عمان |
| کمان آتشفشانی۶ | رشته‌ای از کوه‌های آتشفشانی که بر روی صفحه بالایی و در فاصله مشخصی از گودال شکل می‌گیرد. | کوه‌های آتشفشانی بازمانده در منطقه بمپور و کهنوج |
| منطقه برخورد و چین‌خوردگی | جایی که لبه صفحات برخورد کرده و باعث چین‌خوردگی و بالا آمدن سنگ‌ها و تشکیل کوه می‌شود. | رشته‌کوه‌های زاگرس |
فرورانش چگونه کوه‌ها و زمین‌لرزه‌ها را می‌سازد؟
فرآیند فرورانش یک موتور محرک برای بسیاری از پدیده‌های سطح زمین است. صفحه اقیانوسی که به زیر می‌رود، در عمق 100 تا 150 کیلومتری، شروع به ذوب شدن می‌کند. این سنگ‌های ذوب شده که اکنون ماگما۷ نام دارند، به دلیل سبکی به سمت بالا حرکت کرده و با رسیدن به سطح، کوه‌های آتشفشانی را تشکیل می‌دهند. از طرفی، حرکت صفحات و اصطکاک بین آن‌ها، انرژی عظیمی را در سنگ‌ها ذخیره می‌کند. زمانی که این انرژی به ناگهان آزاد شود، زمین‌لرزه رخ می‌دهد.
در جنوب ایران، صفحه اقیانوسی عمان به زیر صفحه قاره‌ای ایران-عربستان فرومی‌رود. این برخورد نه تنها باعث شکل‌گیری رشته‌کوه عظیم زاگرس شده، بلکه دلیل اصلی زمین‌لرزه‌های متعدد و قدرتمند در این منطقه است. فشار ناشی از این فرورانش حتی در فلات مرکزی ایران نیز اثرگذار است.
اثرات فرورانش بر زندگی روزمره در جنوب ایران
شاید فکر کنید این پدیده‌های زمین‌شناسی بسیار دور از زندگی ما هستند، اما اثرات مستقیمی دارند. زمین‌لرزه‌های ناشی از فرورانش می‌توانند خسارات جانی و مالی زیادی به بار آورند. از سوی دیگر، همین فرآیند است که باعث تشکیل ذخایر معدنی ارزشمند مانند مس و طلا در منطقه شده است. آب‌های گرم و معدنی که در دامنه کوه‌ها می‌جوشند نیز از گرمای ناشی از فرورانش و فعالیت‌های ماگمایی تغذیه می‌کنند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
بله، امکان آن وجود دارد. اگر زمین‌لرزه‌ای بزرگ در بستر دریای عمان و در منطقه گودال مکران رخ دهد، می‌تواند باعث جابجایی ناگهانی حجم عظیمی از آب دریا شده و امواج سونامی را ایجاد کند که به سواحل جنوبی ایران برسند.
بله، زیرا فرآیند فرورانش همچنان فعال است. اندازه‌گیری‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند که صفحات هنوز در حال حرکت و فشار به یکدیگر هستند، در نتیجه کوه‌زادی زاگرس ادامه دارد و این کوه‌ها به آرامی در حال بلندتر شدن می‌باشند.
زیرا زاویه فرورانش و عمق صفحه فرورونده در زیر زاگرس با منطقه مکران متفاوت است. در مکران، شرایط برای ذوب شدن صفحه فرورونده و تشکیل ماگما و در نتیجه آتشفشان‌های (اغلب خاموش) مهیاتر بوده است.
پاورقی
۱ پهنه فرورانش (Subduction Zone)
۲ کوه‌زاد (Orogeny)
۳ صفحه‌های زمین‌ساختی (Tectonic Plates)
۴ سست‌کره (Asthenosphere)
۵ گودال اقیانوسی (Oceanic Trench)
۶ کمان آتشفشانی (Volcanic Arc)
۷ ماگما (Magma)
