تکتونیک صفحه‌ای: رقص عظیم صفحات زمین
زمین، یک جورچین متحرک
اگر بتوانید تمام اقیانوس‌ها را خشک کنید و از فضا به زمین نگاه کنید، منظره‌ای شگفت‌انگیز می‌بینید: پوستهٔ زمین مانند یک پازل غول‌پیکر از تکه‌هایی به نام صفحه‌های زمین‌ساختی۲ تشکیل شده است. این صفحات بر روی لایه‌ای نیمه‌مذاب و گرم به نام سست‌کره۳ شناورند و به آرامی، با سرعتی به اندازهٔ رشد ناخن‌های شما، حرکت می‌کنند. این حرکت‌های کند اما قدرتمند، تمام چهرهٔ سیارهٔ ما را می‌سازند.
انواع مرزهای صفحه‌ای: سه روش برای تعامل
تمام اتفاقات مهم زمین‌شناسی در محل برخورد این صفحات با یکدیگر رخ می‌دهد. این محل‌ها را مرزهای صفحه‌ای۵ می‌نامیم که سه نوع اصلی دارند:
| نوع مرز | توضیح | پدیده‌های مرتبط |
|---|---|---|
| واگرا۶ | صفحات از هم دور می‌شوند. | شکاف‌های اقیانوسی، آتشفشان‌های زیردریایی |
| همگرا۷ | صفحات به هم برخورد می‌کنند. | کوه‌زایی، گودال‌های اقیانوسی، آتشفشان |
| امتدادلغز۸ | صفحات به صورت افقی کنار هم می‌لغزند. | زمین‌لرزه‌های بزرگ (مانند گسل سن آندریاس) |
برای مثال، فرآیند تشکیل کوه‌های هیمالیا را در نظر بگیرید. این کوه‌ها حاصل برخورد و همگرایی صفحهٔ هند-استرالیا با صفحهٔ اوراسیا هستند. این برخورد میلیون‌ها سال است که ادامه دارد و باعث شده تا فلات تبت و بلندترین قله‌های جهان به سمت آسمان رانده شوند.
موتور محرک پشت صحنه: نقش جریان‌های همرفتی
اما چه چیزی این صفحات عظیم را به حرکت درمی‌آورد؟ موتور این سیستم، گرمای درون زمین است. درون زمین بسیار داغ است و این گرما باعث می‌شود مواد سنگی در سست‌کره ذوب شده و جریان پیدا کنند. این مواد داغ از اعماق بالا می‌آیند، سپس سرد شده و دوباره پایین می‌روند. این چرخهٔ دائمی، جریان همرفتی۹ نام دارد و مانند یک تسمه‌نقالهٔ غول‌آسا، صفحات سنگ‌کره را روی خود می‌کشد و به حرکت وامیدارد.
کاربرد نظریه: چرا ایران سرزمین زمین‌لرزه و کوه است؟
ایران یکی از زنده‌ترین و پویاترین مناطق زمین‌شناختی جهان است و این پویایی مستقیماً نتیجهٔ تکتونیک صفحه‌ای است. کشور ما در محل برخورد دو صفحهٔ غول‌آسا قرار دارد: صفحهٔ عربی که به سمت شمال شرق حرکت می‌کند و با صفحهٔ اوراسیا برخورد می‌کند. این برخورد عظیم، تمام ایران را تحت فشار قرار داده و آن را به چندین پهنه یا زون ساختاری متفاوت تقسیم کرده است.
| پهنهٔ ساختاری | ویژگی‌های اصلی | نمونه‌های شاخص |
|---|---|---|
| کوه‌زایی زاگرس۱۱ | چین‌خوردگی شدید، گسل‌های فراوان، ذخایر نفت و گاز | کوه‌های دنا و زردکوه |
| بلوک مرکزی ایران | حوضه‌های مسطح بین کوه‌های مرتفع، زمین‌لرزه‌های ویرانگر | دشت کویر، دشت لوت |
| کوه‌زایی البرز | فرورانش پوسته اقیانوسی قدیمی، آتشفشان | کوه دماوند |
برای درک بهتر، فرض کنید یک فرش را از دو طرف به هم فشار دهید. فرش در وسط چین‌خورده و تا می‌شود. رشته‌کوه‌های زاگرس نیز دقیقاً به همین شکل و در اثر فشار جانبی بین دو صفحه به وجود آمده‌اند. از سوی دیگر، کوه دماوند، بلندترین نقطهٔ خاورمیانه، یک آتشفشان است که وجود آن به فرورانش۱۲ پوستهٔ اقیانوسی قدیمی در زیر البرز مرتبط است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. یک صفحه می‌تواند هم شامل خشکی باشد و هم بخشی از کف اقیانوس. برای مثال، صفحهٔ عربی شامل شبه‌جزیرهٔ عربستان (خشکی) و بخشی از بستر دریای سرخ (اقیانوس) است.
اگرچه بیشتر زمین‌لرزه‌های بزرگ در مرز صفحات هستند، اما در داخل صفحات نیز به دلیل انتقال تنش، زمین‌لرزه‌های مهمی رخ می‌دهد. بسیاری از زمین‌لرزه‌های ویرانگر در بلوک مرکزی ایران نمونه‌ای از این نوع هستند.
بله، به صورت کلی. دانشمندان با مدل‌سازی حرکت صفحات، پیش‌بینی می‌کنند که مثلاً دریاچهٔ بایکال در روسیه ممکن است در آینده‌ای دور به یک اقیانوس جدید تبدیل شود یا دریای سرخ گسترش یافته و عربستان را از آفریقا جدا کند.
پاورقی
۱ تکتونیک صفحه‌ای (Plate Tectonics)
۲ صفحه‌های زمین‌ساختی (Tectonic Plates)
۳ سست‌کره (Asthenosphere)
۴ سنگ‌کره (Lithosphere)
۵ مرزهای صفحه‌ای (Plate Boundaries)
۶ مرز واگرا (Divergent Boundary)
۷ مرز همگرا (Convergent Boundary)
۸ مرز امتدادلغز (Transform Boundary)
۹ جریان همرفتی (Convection Current)
۱۰ تنش (Stress)
۱۱ کوه‌زایی زاگرس (Zagros Orogeny)
۱۲ فرورانش (Subduction)
