البرز: پهنه شمالی ایران با فعالیت‌های تکتونیکی و آتشفشانی چشمگیر

البرز: دیوار سبز شمال ایران

البرز چگونه متولد شد؟

تصور کنید دو لایه عظیم از پوسته زمین، مانند دو تکه فرش که به هم فشرده می‌شوند، در حال برخورد باشند. این دقیقاً اتفاقی است که میلیون‌ها سال پیش رخ داد. صفحه عربستان به سمت صفحه اوراسیا حرکت کرد و این برخورد سترگ، باعث چین‌خوردگی پوسته و بیرون‌زدن رشته‌کوه بلند البرز شد. این فرآیند که کوه‌زایی^۴ نام دارد، هنوز هم ادامه دارد و البرز را به یکی از فعال‌ترین مناطق زمین‌ساختی^۱ ایران تبدیل کرده است.

برای درک بهتر این نیرو، یک تکه کاغذ را بردارید و دو سر آن را به سمت یکدیگر فشار دهید. می‌بینید که کاغذ در وسط چین می‌خورد. البرز نیز حاصل چنین فشاری در مقیاسی بسیار عظیم است. این حرکت کند اما قدرتمند، سالانه باعث می‌شود البرز چند میلی‌متر بالا بیاید که در مقیاس زمین‌شناسی عدد قابل توجهی است.

گسل‌های البرز: زخم‌هایی بر پیکر زمین

فشار بین صفحات تنها باعث چین‌خوردگی نمی‌شود، بلکه گاهی سنگ‌ها تحمل این فشار را ندارند و می‌شکنند. به این شکستگی‌ها گسل^۵ می‌گویند. البرز شبکه‌ای از این گسل‌های فعال است که مانند زخم‌هایی بر پیکر زمین هستند. حرکت ناگهانی در امتداد این گسل‌ها است که باعث وقوع زمین‌لرزه می‌شود.

آتشفشان‌های خاموش و نشانه‌های گذشته آتشین

اگرچه امروزه البرز فاقد آتشفشان‌های فعال است، اما شواهد زیادی از فعالیت‌های آتشفشانی در گذشته‌ی دور دارد. کوه‌هایی مانند دماوند و علم‌کوه، در واقع بقایای آتشفشان‌های قدیمی هستند. ماگما^۶ یا مواد مذاب درون زمین، در گذشته از ضعف‌های پوسته بالا آمده و فوران کرده‌اند. امروزه این گذشته آتشین را می‌توان در سنگ‌های آذرین^۷ مانند گرانیت^۸ و توف^۹ که در سراسر البرز یافت می‌شوند، مشاهده کرد.

دمای ذوب سنگ‌ها با استفاده از رابطه‌ای ساده قابل تخمین است. اگر فشار وارد بر سنگ را با $ P $ نشان دهیم، دمای ذوب تقریبی ($ T_m $) به صورت زیر تغییر می‌کند: $ T_m \propto a + bP $. در این رابطه $ a $ و $ b $ ثابت‌هایی هستند که به جنس سنگ بستگی دارند. با افزایش فشار در اعماق زمین، نقطه ذوب نیز تغییر می‌کند.

البرز چگونه بر زندگی ما اثر می‌گذارد؟

فعالیت‌های زمین‌شناسی البرز تنها یک موضوع علمی انتزاعی نیست، بلکه تاثیر مستقیم و ملموسی بر زندگی روزمره میلیون‌ها نفر دارد. مهم‌ترین نقش البرز، ایجاد سدی در برابر توده‌های هوای مرطوب شمالی (دریای خزر) است. وقتی این هوا به دامنه‌های شمالی البرز برخورد می‌کند، مجبور به بالا رفتن می‌شود، سرد شده و رطوبت خود را به صورت باران و برف آزاد می‌کند. این پدیده باعث شده دامنه‌های شمالی البرز پوشیده از جنگل‌های انبوه و سرسبز شود، در حالی که دامنه‌های جنوبی، خشک‌تر هستند.

از طرف دیگر، گسل‌های فعال البرز، همواره خطر زمین‌لرزه را برای ساکنان کلانشهرهایی مانند تهران به همراه دارد. بنابراین، مطالعه دقیق این گسل‌ها و رعایت اصول ساختمان‌سازی ضدزلزله، یک ضرورت حیاتی است. به عبارت ساده، البرز هم نعمت باران و آبادانی را به ارمغان می‌آورد و هم مسئولیتی بزرگ برای آمادگی در برابر بلایای طبیعی را بر دما ما می‌گذارد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ زمین‌ساخت (Tectonics): شاخه‌ای از زمین‌شناسی که به مطالعه حرکت‌های بزرگ‌مقیاس پوسته زمین می‌پردازد.
^۲ آتشفشانی (Volcanism): مجموعه پدیده‌های مربوط به فعالیت ماگما و خروج آن بر سطح زمین.
^۳ زمین‌شناسی (Geology): علم مطالعه زمین، ترکیب، ساختار و فرآیندهای شکل دادن آن.
^۴ کوه‌زایی (Orogeny): فرآیند تشکیل کوه‌ها از طریق فعالیت‌های زمین‌ساختی.
^۵ گسل (Fault): یک شکست در پوسته زمین که در امتداد آن جابجایی رخ داده است.
^۶ ماگما (Magma): ماده سنگی مذاب و داغ که در زیر پوسته زمین قرار دارد.
^۷ سنگ آذرین (Igneous Rock): سنگی که از سرد شدن و جامد شدن ماگما به وجود می‌آید.
^۸ گرانیت (Granite): یک سنگ آذرین درشت‌دانه که عمدتاً از کوارتز و فلدسپات تشکیل شده است.
^۹ توف (Tuff): یک سنگ آذرین که از خاکستر و ذرات ریز فوران آتشفشانی تشکیل می‌شود.
^۱۰ سنگ رسوبی (Sedimentary Rock): سنگی که از تجمع و سیمانی شدن رسوبات در محیط‌های مختلف به وجود می‌آید.