ریزگردها: دشمنان نامرئی در هوایی که نفس می‌کشیم
ریزگردها دقیقاً چه هستند؟
تصور کنید در یک روز آفتابی در حال قدم زدن در خیابان هستید. پرتوهای خورشید را می‌بینید، اما میلیاردها ذره‌ی ریز و نامرئی نیز در همین هوا شناور هستند که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. به این ذرات، ریزگرد یا ذرات معلق می‌گویند. این ذرات آنقدر کوچک هستند که قطر آن‌ها را با واحد میکرون۳ می‌سنجند. هر میکرون، یک‌هزارم میلی‌متر است! برای درک بهتر، ضخامت یک تار موی انسان حدود 50-70 میکرون است. ذراتی که قطر آن‌ها کمتر از 10 میکرون باشد (PM10)، می‌توانند به راحتی از سد بینی و گلو عبور کرده و وارد ریه‌ها شوند.
انواع اصلی ریزگردها و ویژگی‌های آن‌ها
ریزگردها را عمدتاً بر اساس اندازه‌شان دسته‌بندی می‌کنند. دو نوع از مهم‌ترین و پرخطرترین آن‌ها PM10 و PM2.5 هستند.
| نوع ذره | اندازه (میکرون) | منابع اصلی | قابلیت نفوذ در بدن |
|---|---|---|---|
| PM10 (ذرات درشت) | ≤ 10 | گرد و خاک خاکریزها، گرده گیاهان، سایش لاستیک و ترمز خودروها | معمولاً در بینی و گلو به دام می‌افتند. |
| PM2.5 (ذرات ریز) | ≤ 2.5 | احتراق ناقص سوخت در خودروها، نیروگاه‌ها، کارخانه‌ها، آتش‌سوزی جنگل‌ها | به اعماق ریه‌ها و حتی جریان خون نفوذ می‌کنند. خطرناک‌تر |
منابع تولید: این ذرات ریز از کجا می‌آیند؟
منابع تولید ریزگردها را می‌توان به دو دستهٔ طبیعی و انسانی تقسیم کرد. اگرچه منابع طبیعی مانند طوفان‌های گرد و خاک و آتش‌سوزی جنگل‌ها سهم دارند، اما فعالیت‌های انسانی سهم عمده‌ای در تولید این ذرات، به‌ویژه در شهرهای بزرگ دارد.
مثال عینی: یک کامیون فرسوده که دود سیاه غلیظی از اگزوز آن خارج می‌شود، در حال تولید مقدار زیادی PM2.5 است. این دود حاوی ذرات کربن و سایر ترکیبات شیمیایی است که مستقیم به هوا پرتاب می‌شوند. حتی ساییدگی لاستیک‌های همین کامیون روی آسفالت نیز ذرات PM10 تولید می‌کند.
اثرات ریزگردها بر سلامتی: از سرفه تا بیماری‌های جدی
این ذرات ریز، بسته به اندازه و ترکیب شیمیایی‌شان، می‌توانند اثرات سلامتی مختلفی داشته باشند. این اثرات می‌توانند بلافاصله پس از مواجهه یا در درازمدت ظاهر شوند.
| مدت زمان مواجهه | اثرات احتمالی بر سلامتی | گروه‌های حساس |
|---|---|---|
| کوتاه‌مدت (ساعت تا روز) | سوزش چشم، بینی و گلو، سرفه، تنگی نفس، تشدید آسم و برونشیت | کودکان، سالمندان، بیماران قلبی و ریوی |
| بلندمدت (ماه تا سال) | کاهش عملکرد ریه، افزایش خطر سکته قلبی و مغزی، سرطان ریه، مرگ زودرس | تمام افراد جامعه |
چگونه می‌توانیم از خودمان محافظت کنیم؟
خوشبختانه راهکارهای ساده و عملی برای کاهش مواجهه با ریزگردها و محافظت از سلامتی وجود دارد. این راهکارها هم در سطح فردی و هم در سطح جامعه قابل اجرا هستند.
در سطح فردی:
- پیگیری شاخص کیفیت هوا۴: در روزهایی که کیفیت هوا ناسالم است، از فعالیت‌های طولانی در فضای باز خودداری کنید.
- استفاده از ماسک مناسب: ماسک‌های N95 در فیلتر کردن ذرات PM2.5 بسیار مؤثرتر از ماسک‌های پارچه‌ای ساده هستند.
- استفاده از تصفیه‌کنندهٔ هوا در فضای بسته: این دستگاه‌ها می‌توانند ذرات معلق داخل خانه، مدرسه یا اداره را به‌طور چشمگیری کاهش دهند.
- کاشت گیاهان تصفیه‌کنندهٔ هوا مانند گیاه «سنجق»۵ یا «پوتوس»۶ در خانه.
در سطح جامعه: استفاده از حمل و نقل عمومی، توسعهٔ فضای سبز، نصب فیلترهای کارآمد در دودکش کارخانه‌ها و ارتقای استانداردهای آلایندگی خودروها.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. باران می‌تواند ذرات درشت‌تر (PM10) را بشوید و موقتاً هوا را تمیزتر کند، اما بر روی ذرات بسیار ریز (PM2.5) تأثیر چندانی ندارد. حتی گاهی وارونگی دمایی در هوای ابری باعث به دام افتادن آلاینده‌ها نزدیک به زمین می‌شود و غلظت آن‌ها افزایش می‌یابد.
بله قطعاً. ریزگردها از طریق درز پنجره‌ها، درها و سیستم‌های تهویه وارد خانه می‌شوند. همچنین پخت و پز (به‌ویژه سرخ کردن)، سیگار کشیدن و سوزاندن شمع نیز می‌تواند منابع داخلی تولید ریزگرد باشد.
دود خودش یک شکل از ریزگرد است! دود حاصل از آتش، عمدتاً از ذرات بسیار ریز کربن (PM2.5) و گازهای مختلف تشکیل شده است. پس می‌توان گفت دود یکی از منابع اصلی تولید ریزگردها محسوب می‌شود.
پاورقی
۱ریزگردها (Particulate Matter - PM)
۲ذرات معلق (Suspended Particles)
۳میکرون (Micron) یا میکرومتر (μm) واحد اندازه‌گیری طول برابر با یک‌میلیونم متر.
۴شاخص کیفیت هوا (Air Quality Index - AQI) شاخصی برای گزارش روزانهٔ کیفیت هوا.
۵سنجق (Spider Plant - Chlorophytum comosum)
۶پوتوس (Devil's Ivy - Epipremnum aureum)
