یخچال‌های طبیعی: غول‌های یخی کرهٔ زمین
یخچال طبیعی چگونه متولد می‌شود؟
تصور کنید در یک روز برفی در کوهستان، برف زیادی باریده است. اگر این برف در تمام طول سال ذوب نشود، سال بعد برف جدیدی روی آن می‌بارد. این فرآیند سال‌ها و قرن‌ها ادامه پیدا می‌کند. لایه‌های زیرین برف تحت فشار لایه‌های بالایی، فشرده و فشرده‌تر می‌شوند تا ابتدا به دانه‌های یخ کوچک و سپس به توده‌ی یخ بزرگی تبدیل شوند. این آغاز زندگی یک یخچال طبیعی است. برای تشکیل یخچال، میزان بارش برف باید بیشتر از میزان ذوب آن باشد. این اتفاق معمولاً در ارتفاعات بلند کوهستان‌ها یا در قطب‌های زمین رخ می‌دهد.
انواع یخچال‌های طبیعی
یخچال‌های طبیعی را می‌توان بر اساس شکل و محل قرارگیریشان دسته‌بندی کرد. دو نوع اصلی از آن‌ها در کرهٔ زمین وجود دارند:
| نوع یخچال | محل تشکیل | ویژگی‌ها و مثال |
|---|---|---|
| یخچال کوهستانی1 | دره‌ها و دامنه‌های کوه‌های بلند | شبیه یک رودخانهٔ یخ زده هستند که به آرامی از دره پایین می‌روند. مثال: یخچال‌های رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس در ایران. |
| یخ‌سار2 | قطب‌های شمال و جنوب و گرینلند | وسعت بسیار عظیمی دارند و مانند یک کوه یخ یک منطقهٔ وسیع را می‌پوشانند. گاهی ضخامت آن‌ها به چند کیلومتر میرسد. |
یخچال‌ها چگونه حرکت می‌کنند؟
شاید فکر کنید یخچال‌ها کاملاً ثابت هستند، اما آن‌ها مانند یک رودخانهٔ بسیار کند در حرکتند! این حرکت به دو صورت اصلی انجام می‌شود:
۱. تغییر شکل درونی: لایه‌های زیرین یخ تحت فشار بسیار زیاد، حالت پلاستیک پیدا می‌کنند و مانند خمیر دندان به آرامی جریان می‌یابند.
۲. سرخوردن روی بستر: گاهی فشار و گرمای کف یخچال باعث ذوب جزئی آن می‌شود. این آب مانند یک روان‌کننده عمل کرده و کل تودهٔ یخ را روی سنگ‌های زیرین به حرکت درمی‌آورد. سرعت حرکت یخچال‌ها معمولاً بسیار کم و در حد سانتی‌متر در روز است.
یخچال‌ها، مخازن آب شیرین زمین
حدود ۶۹٪ از کل آب شیرین جهان در یخچال‌های طبیعی ذخیره شده است. این موضوع اهمیت آن‌ها را به عنوان یک منبع استراتژیک آب نشان می‌دهد. بسیاری از رودخانه‌های بزرگ جهان، مانند رودخانه‌هایی که از کوه‌های البرز سرچشمه می‌گیرند، در فصل گرما از ذوب یخچال‌ها تغذیه می‌شوند و آب مورد نیاز برای کشاورزی، آشامیدن و صنعت را فراهم می‌کنند. اگر یخچال‌ها نبودند، بسیاری از این رودخانه‌ها در تابستان خشک می‌شدند.
یخچال‌ها چگونه کوه‌ها را می‌تراشند؟
یخچال‌ها مانند سمباده‌های غول‌آسایی عمل می‌کنند که در طول هزاران سال، شکل زمین را تغییر می‌دهند. وقتی یک یخچال از دره‌ای پایین می‌رود، سنگ‌ها و خاک‌های کف و کناره‌های دره را با خود می‌کند و آن‌ها را جابه‌جا می‌کند. این عمل باعث می‌شود دره‌هایی به شکل حرف U به وجود آیند که کف صاف و دیواره‌های شیب‌داری دارند. بسیاری از دریاچه‌های زیبای کوهستانی نیز در اثر همین فعالیت یخچال‌ها پدید آمده‌اند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: بله! بسیاری از کوه‌های بلند ایران، از جمله دماوند، دارای یخچال‌های کوچک کوهستانی هستند. البته این یخچال‌ها به دلیل گرمایش زمین در حال کوچک شدن هستند.
پاسخ: خیر. یخچال‌های طبیعی روی خشکی تشکیل می‌شوند. اما کوه‌های یخی، تکه‌های بزرگی از یخچال‌های طبیعی یا یخ‌سارها هستند که از آن‌ها جدا شده و در اقیانوس شناور می‌شوند.
پاسخ: ذوب سریع یخچال‌ها باعث افزایش سطح آب دریاها می‌شود که می‌تواند شهرهای ساحلی را تهدید کند. همچنین، از دست دادن این مخازن آب شیرین، در درازمدت می‌تواند باعث کم‌آبی در بسیاری از مناطق جهان شود.
پاورقی
1یخچال کوهستانی (Mountain Glacier): یخچالی که در دره‌ها و شیارهای کوهستان‌های بلند تشکیل می‌شود.
2یخ‌سار (Ice Sheet): صفحهٔ یخی بسیار عظیمی که وسعتی بیش از 50,000 کیلومتر مربع را بپوشاند.
