لیتوسفر: پوسته سفت و سخت زمین
لیتوسفر از چه چیزی ساخته شده است؟
لیتوسفر مانند یک پوستهٔ تخم‌مرغ سفت، اما بسیار ضخیم، دور سیارهٔ زمین را فراگرفته است. این لایه عمدتاً از سنگ‌ها و کانی‌های۳ مختلف تشکیل شده است. ضخامت آن یکسان نیست؛ در زیر قاره‌ها ضخیم‌تر (حدود 150 کیلومتر) و در زیر اقیانوس‌ها نازک‌تر (حدود 100 کیلومتر) است. برای درک بهتر، اگر زمین را به اندازهٔ یک سیب در نظر بگیریم، لیتوسفر فقط به نازکی پوست آن سیب خواهد بود!
| ویژگی | لیتوسفر قاره‌ای | لیتوسفر اقیانوسی |
|---|---|---|
| ضخامت تقریبی | 150 کیلومتر | 100 کیلومتر |
| ترکیب اصلی | سنگ‌های گرانیتی۵ و رسوبی۶ | سنگ‌های بازالتی۷ |
| چگالی | کمتر | بیشتر |
| سن | خیلی قدیمی (تا میلیاردها سال) | جوان (کمتر از 200 میلیون سال) |
صفحات تکتونیکی: معمای متحرک لیتوسفر
لیتوسفر یکپارچه نیست، بلکه مانند یک پازل غول‌پیکر به قطعات بزرگی به نام صفحات تکتونیکی شکسته شده است. این صفحات بر روی لایهٔ نرم‌تر و داغ‌تری به نام استنوسفر شناور هستند و بسیار آهسته (چند سانتی‌متر در سال، تقریباً به سرعت رشد ناخن‌هایتان) حرکت می‌کنند. مرزهای بین این صفحات، مکان‌های فعال زمین‌شناسی هستند.
| نوع مرز | توضیح | پدیده‌های ایجاد شده |
|---|---|---|
| واگرا۸ | صفحات از هم دور می‌شوند. | تشکیل پشته‌های میان‌اقیانوسی۹، آتشفشان‌های زیردریایی |
| همگرا۱۰ | صفحات به هم برخورد می‌کنند. | تشکیل کوه‌ها (مانند هیمالیا)، گودال‌های اقیانوسی۱۱، آتشفشان‌ها |
| امتدادلغز۱۲ | صفحات کنار هم می‌لغزند. | زمین‌لرزه‌های بزرگ (مانند گسل سن آندریاس) |
لیتوسفر در عمل: از کوه‌زایی تا ذخایر معدنی
حرکت صفحات لیتوسفر تنها یک نظریهٔ علمی انتزاعی نیست؛ اثرات آن را می‌توان هر روز در اطراف خود دید. وقتی دو صفحهٔ قاره‌ای به هم برخورد می‌کنند، لبه‌های آنها چین خورده و به سمت بالا فشرده می‌شود و کوه‌های عظیمی مانند رشته‌کوه‌های زاگرس در ایران یا هیمالیا را به وجود می‌آورد. این فرآیند همچنین کانی‌های باارشدی مانند مس، طلا و آهن را در سنگ‌ها متمرکز می‌کند که بعداً توسط انسان‌ها استخراج می‌شوند. حتی انرژی زمین‌گرمایی۱۳ که از گرمای درون زمین به دست می‌آید، مستقیماً با فعالیت‌های مرز صفحات لیتوسفر در ارتباط است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
بله، لیتوسفر یک پوستهٔ پیوسته است که تمام سطح زمین را می‌پوشاند. اما این پوسته یکپارچه نیست و همانطور که گفتیم به صفحات تکتونیکی متعددی تقسیم شده است.
خیر، این یک اشتباه رایج است. پوسته فقط بخشی از لیتوسفر را تشکیل می‌دهد. لیتوسفر علاوه بر پوسته، شامل بخش سفت و سرد بالایی گوشته نیز می‌شود. به عبارت دیگر، لیتوسفر ضخیم‌تر از پوسته است.
قطعاً! این پدیده "رانش قاره‌ای"۱۴ نام دارد. برای مثال، دانشمندان با مطالعهٔ سنگ‌ها و فسیل‌ها اثبات کرده‌اند که حدود 200 میلیون سال پیش همهٔ قاره‌ها به هم متصل بودند و یک ابرقاره به نام پانجه‌آ۱۵ را تشکیل می‌دادند که به تدریج از هم جدا شده و به موقعیت امروزی خود حرکت کرده‌اند.
پاورقی
۱ Lithosphere (لیتوسفر)
۲ Tectonic Plates (صفحات تکتونیکی)
۳ Minerals (کانی‌ها)
۴ Asthenosphere (استنوسفر)
۵ Granitic (گرانیتی)
۶ Sedimentary (رسوبی)
۷ Basaltic (بازالتی)
۸ Divergent Boundary (مرز واگرا)
۹ Mid-Ocean Ridges (پشته‌های میان‌اقیانوسی)
۱۰ Convergent Boundary (مرز همگرا)
۱۱ Oceanic Trenches (گودال‌های اقیانوسی)
۱۲ Transform Boundary (مرز امتدادلغز)
۱۳ Geothermal Energy (انرژی زمین‌گرمایی)
۱۴ Continental Drift (رانش قاره‌ای)
۱۵ Pangaea (پانجه‌آ)
