پلاسما؛ بخش مایع خون

پلاسما: بخش مایع و شگفت‌انگیز خون

پلاسما چیست و از چه ساخته شده است؟

اگر یک لوله‌ی آزمایش را پر از خون کنیم و بگذاریم بایستد، سلول‌های خون به تدریج ته‌نشین می‌شوند و مایع زردرنگ و شفافی در بالا جمع می‌شود. این مایع، همان پلاسما است که حدود 55% از حجم کل خون را تشکیل می‌دهد. به زبان ساده، پلاسما مانند رودخانه‌ای است که سلول‌های خون (گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها) در آن شناورند و مواد لازم را از آن می‌گیرند یا مواد زائد را به آن تحویل می‌دهند.

پلاسما خود بیشتر از آب ساخته شده است (حدود 92%). اما 8% باقیمانده، مجموعه‌ای بسیار مهم از مواد مختلف است که وجودشان برای زندگی ضروری است.

وظایف حیاتی پلاسما در بدن

پلاسما یک مایع چندکاره است که وظایف بسیار مهمی را بر عهده دارد:

انتقال مواد: پلاسما مانند یک سیستم حمل‌ونقل فوق‌العاده عمل می‌کند. مواد مغذی جذب‌شده از غذا (مانند گلوکز^۵، اسیدهای آمینه^۶، ویتامین‌ها) را از دستگاه گوارش به تمام سلول‌های بدن می‌رساند. در مقابل، مواد زائد تولیدشده توسط سلول‌ها (مانند اوره^۷) را جمع‌آوری کرده و به کلیه‌ها و کبد می‌برد تا دفع شوند.

حفظ تعادل مایعات بدن: پروتئین‌های موجود در پلاسما، به‌ویژه آلبومین، مانند آهنربایی برای آب عمل می‌کنند و آن را در داخل رگ‌های خونی نگه می‌دارند. این کار از نشت بیش از حد آب به بافت‌های اطراف جلوگیری می‌کند و به حفظ فشار خون کمک می‌کند. اگر میزان این پروتئین‌ها کم شود، مایع در بافت‌ها جمع شده و ورم ایجاد می‌کند.

ایمنی و دفاع: پلاسما حاوی پادتن‌ها^۸ (آنتی‌بادی‌ها) است که نوعی پروتئین محسوب می‌شوند. این پادتن‌ها که توسط گلبول‌های سفید ساخته می‌شوند، برای مقابله با ویروس‌ها، باکتری‌ها و سایر عوامل بیماری‌زا ضروری هستند.

انعقاد خون (لخته شدن): وقتی رگ خونی آسیب می‌بیند، پروتئین‌های خاصی در پلاسما به نام فاکتورهای انعقادی فعال می‌شوند. این پروتئین‌ها زنجیره‌ای از واکنش‌ها را آغاز می‌کنند که در نهایت منجر به تولید فیبرین^۹ می‌شود. فیبرین تارهای محکمی تشکیل می‌دهد که مانند تور عمل کرده و با هم با پلاکت‌ها، لخته‌ی خون را تشکیل می‌دهند و از خونریزی بیش از حد جلوگیری می‌کنند. این فرآیند را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:

$فیبرینوژن \ (در پلاسما) \xrightarrow[]{فاکتورهای\ انعقادی} فیبرین \ (تارهای\ لخته‌کننده)$

تنظیم دمای بدن: با گردش در سراسر بدن، پلاسما به توزیع یکنواخت گرما کمک می‌کند. برای مثال، وقتی بدن گرم می‌شود، جریان خون در نزدیکی پوست افزایش می‌یابد تا گرما از طریق پوست دفع شود.

پلاسما در خدمت پزشکی و نجات جان انسان‌ها

پلاسما نه تنها در بدن ما حیاتی است، بلکه در خارج از بدن نیز کاربردهای نجات‌بخشی دارد. یکی از مهم‌ترین این کاربردها، اهدا کردن پلاسما است. افراد می‌توانند با یک روش خاص به نام پلاسمافرز^۱۰، پلاسمای خون خود را اهدا کنند. در این روش، خون فرد گرفته می‌شود، پلاسما از آن جدا شده و جمع‌آوری می‌گردد و سپس سلول‌های خون به بدن فرد بازگردانده می‌شوند.

این پلاسمای اهدایی سپس برای تهیه‌ی داروهای مهمی استفاده می‌شود. برای مثال، از پلاسمای افراد سالم، پادتن استخراج می‌شود که برای درمان افراد مبتلا به نقص سیستم ایمنی به کار می‌رود. همچنین، از پلاسما می‌توان فاکتورهای انعقادی مورد نیاز برای بیماران هموفیلی^۱۱ (که خونشان به خوبی لخته نمی‌شود) را تهیه کرد.

یکی از محصولات رایج، پلاسمای منجمد شده^۴ است که در بانک‌های خون نگهداری می‌شود. از این ماده برای بیمارانی که خونریزی شدید دارند (مثلاً پس از یک عمل جراحی بزرگ یا یک تصادف) استفاده می‌شود تا به لخته شدن خون آن‌ها کمک کند.

تفاوت پلاسما و سرم خون چیست؟

خیلی اوقات اصطلاح سرم خون^۱۲ را می‌شنویم. سرم در واقع همان پلاسمایی است که فیبرینوژن و سایر فاکتورهای انعقادی از آن جدا شده‌اند. به زبان ساده، اگر به پلاسمای معمولی یک ماده‌ی ضد انعقاد اضافه نکنیم، فیبرینوژن موجود در آن فعال شده و به فیبرین تبدیل می‌شود. این فیبرین یک لخته تشکیل می‌دهد که اگر آن را جدا کنیم، مایع زردرنگ باقیمانده همان سرم خون است.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

^۱ پلاسما (Plasma): بخش مایع و زردرنگ خون که سلول‌های خونی در آن شناورند.
^۲ آلبومین (Albumin): پروتئینی در پلاسما که به حفظ فشار خون و انتقال مواد کمک می‌کند.
^۳ فیبرینوژن (Fibrinogen): پروتئینی در پلاسما که برای لخته شدن خون ضروری است.
^۴ پلاسمای منجمد شده (Fresh Frozen Plasma - FFP): محصول خونی حاصل از پلاسمای اهدایی که منجمد شده و برای درمان اختلالات انعقادی استفاده می‌شود.
^۵ گلوکز (Glucose): قند ساده‌ای که منبع اصلی انرژی برای سلول‌های بدن است.
^۶ اسیدهای آمینه (Amino Acids): واحدهای سازنده‌ی پروتئین‌ها.
^۷ اوره (Urea): ماده‌ی زائد حاصل از تجزیه‌ی پروتئین‌ها که توسط کلیه‌ها دفع می‌شود.
^۸ پادتن یا آنتی‌بادی (Antibody): پروتئین‌هایی که توسط سیستم ایمنی برای شناسایی و خنثی کردن عوامل بیماری‌زا ساخته می‌شوند.
^۹ فیبرین (Fibrin): پروتئینی که به صورت تارهای شبکه‌ای درمی‌آید و ساختار اصلی لخته‌ی خون را تشکیل می‌دهد.
^۱۰ پلاسمافرز (Plasmapheresis): فرآیند جداسازی و جمع‌آوری پلاسما از خون اهداکننده و بازگرداندن سلول‌های خون به او.
^۱۱ هموفیلی (Hemophilia): یک بیماری ارثی که در آن توانایی لخته شدن خون به دلیل کمبود یک یا چند فاکتور انعقادی مختل می‌شود.
^۱۲ سرم خون (Blood Serum): بخش مایع خون که پس از لخته شدن و جدا کردن سلول‌ها و فاکتورهای انعقادی به دست می‌آید.
^۱۳ بیلی‌روبین (Bilirubin): رنگدانه‌ی زردرنگی که از تجزیه‌ی هموگلوبین گلبول‌های قرمز قدیمی تولید می‌شود.