گلبول (گویچه)

گلبول (گویچه): سربازان کوچک بدن

انواع گلبول‌های خون و وظایف آن‌ها

خون ما مایع شگفت‌انگیزی است که از دو بخش اصلی تشکیل شده: پلاسما¹ و بخش سلولی. بخش سلولی همان گلبول‌ها هستند که خود به سه دسته‌ی مهم تقسیم می‌شوند. برای درک بهتر، می‌توانید خون را به یک رودخانه تشبیه کنید که پلاسما آب رودخانه و گلبول‌ها، قایق‌ها و مسافران درون آن هستند.

گلبول قرمز: متخصص حمل‌ونقل اکسیژن

گلبول‌های قرمز، فراوان‌ترین سلول‌های خونی هستند. شکل آن‌ها به صورت دیسک‌های مقعرالطرفین است. این شکل خاص باعث می‌شود سطح بیشتری برای تبادل گازها داشته باشند و به راحتی از مویرگ‌های باریک عبور کنند. مولکول ویژه‌ای به نام هموگلوبین⁵ درون این سلول‌ها وجود دارد که مسئول جابجایی اکسیژن است. هموگلوبین با اکسیژن در ریه‌ها ترکیب می‌شود و اُکسی‌هموگلوبین قرمز روشن را تشکیل می‌دهد. وقتی این ترکیب به بافت‌های بدن می‌رسد، اکسیژن را رها می‌کند و به رنگ تیره‌تری درمی‌آید.

طول عمر گلبول‌های قرمز حدود ۱۲۰ روز است. پس از این مدت، سلول‌های پیر در طحال و کبد تجزیه می‌شوند و بخشی از مواد آن‌ها برای ساخت گلبول‌های قرمز جدید دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گلبول سفید: سیستم دفاعی هوشمند

گلبول‌های سفید، سربازان سیستم ایمنی بدن هستند. تعداد آن‌ها از گلبول‌های قرمز کمتر است، اما در هنگام بیماری یا عفونت، بدن سریعاً تولید آن‌ها را افزایش می‌دهد. بر خلاف گلبول‌های قرمز که تنها در رگ‌های خونی حرکت می‌کنند، گلبول‌های سفید می‌توانند از دیواره‌ی رگ‌ها خارج شده و به بافت‌های مختلف بدن بروند تا با مهاجمان بجنگند. آن‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند:

• نوتروفیل‌ها⁶: مانند نیروهای واکنش سریع که اولین گروهی هستند که به محل عفونت می‌رسند و با بلعیدن باکتری‌ها آن‌ها را از بین می‌برند.
• لنفوسیت‌ها⁷: مانند واحدهای اطلاعات و استراتژی که آنتی‌بادی⁸ تولید می‌کنند و به بدن ایمنی بلندمدت می‌دهند.
• مونوسیت‌ها، ائوزینوفیل‌ها و بازوفیل‌ها: هر کدام وظایف تخصصی دیگری در مبارزه با عفونت‌ها و انگل‌ها بر عهده دارند.

پلاکت‌ها: کمک‌های اولیه در خونریزی

پلاکت‌ها بر خلاف گلبول‌های قرمز و سفید، سلول کامل نیستند، بلکه قطعات کوچکی از سلول‌های بزرگتری به نام مگاکاریوسیت⁹ در مغز استخوان هستند. وظیفه‌ی اصلی آن‌ها ایجاد لخته‌ی خون برای بند آوردن خونریزی است. وقتی رگ خونی آسیب می‌بیند، پلاکت‌ها به سرعت به محل آسیب می‌چسبند و با ایجاد توده‌ای، دهانه‌ی رگ را مسدود می‌کنند. سپس با کمک پروتئین‌های موجود در پلاسما به نام فاکتورهای انعقادی، یک لخته‌ی محکم تشکیل می‌دهند.

تشکیل گلبول‌ها: کارخانه مغز استخوان

تمامی گلبول‌های خون از سلول‌های مخصوصی به نام سلول‌های بنیادی خون‌ساز در مغز استخوان ساخته می‌شوند. مغز استخوان بافت نرمی است که درون برخی استخوان‌ها مانند لگن، جناغ سینه و استخوان ران وجود دارد. این سلول‌های بنیادی تقسیم می‌شوند و به انواع مختلف گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها تبدیل می‌گردند. یک هورمون به نام اریتروپوئیتین¹⁰ (EPO) که عمدتاً توسط کلیه‌ها تولید می‌شود، سرعت تولید گلبول‌های قرمز را کنترل می‌کند. وقتی بدن به اکسیژن بیشتری نیاز دارد (مثلاً در ارتفاعات بالا یا بعد از از دست دادن خون)، تولید EPO افزایش یافته و در نتیجه، تعداد گلبول‌های قرمز بیشتر می‌شود.

بیماری‌های مرتبط با گلبول‌ها

اگر در تولید یا عملکرد هر یک از گلبول‌ها مشکل به وجود آید، فرد دچار بیماری می‌شود. برخی از این بیماری‌ها عبارتند از:

• کم‌خونی (آنمی)¹¹: زمانی رخ می‌دهد که تعداد گلبول‌های قرمز یا مقدار هموگلوبین در خون کم باشد. نتیجه‌ی آن خستگی، ضعف و رنگ‌پریدگی است زیرا بافت‌های بدن اکسیژن کافی دریافت نمی‌کنند.
• لوسمی (سرطان خون)¹²: نوعی سرطان است که در آن گلبول‌های سفید به صورت غیرعادی و کنترل‌نشده تکثیر می‌شوند و عملکرد طبیعی خود را از دست می‌دهند.
• ترومبوسیتوپنی¹³: به معنی کاهش تعداد پلاکت‌ها در خون است که می‌تواند منجر به خونریزی‌های خودبه‌خودی و ایجاد کبودی‌های بزرگ شود.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ پلاسما (Plasma): بخش مایع و شفاف خون که حدود ۵۵٪ از حجم خون را تشکیل می‌دهد و حاوی آب، پروتئین‌ها، الکترولیت‌ها و... است.
² اریتروسیت (Erythrocyte): نام علمی گلبول قرمز.
³ لکوسیت (Leukocyte): نام علمی گلبول سفید.
⁴ ترومبوسیت (Thrombocyte): نام علمی پلاکت.
⁵ هموگلوبین (Hemoglobin): پروتئین غنی از آهن در گلبول‌های قرمز که به اکسیژن متصل می‌شود.
⁶ نوتروفیل (Neutrophil): نوعی گلبول سفید که با فاگوسیتوز (بلعیدن) باکتری‌ها را از بین می‌برد.
⁷ لنفوسیت (Lymphocyte): نوعی گلبول سفید که مسئول تولید آنتی‌بادی و ایمنی اختصاصی است.
⁸ آنتی‌بادی (Antibody): پروتئین‌هایی که توسط لنفوسیت‌ها تولید می‌شوند و به عوامل بیگانه (مانند ویروس) متصل شده و آن‌ها را خنثی می‌کنند.
⁹ مگاکاریوسیت (Megakaryocyte): سلول بزرگ در مغز استخوان که پلاکت‌ها از آن جدا می‌شوند.
¹⁰ اریتروپوئیتین (Erythropoietin - EPO): هورمونی که تولید گلبول‌های قرمز را تحریک می‌کند.
¹¹ آنمی (Anemia): بیماری کم‌خونی.
¹² لوسمی (Leukemia): سرطان سلول‌های سفید خون.
¹³ ترومبوسیتوپنی (Thrombocytopenia): کاهش تعداد پلاکت‌های خون.