داروهای اعتیادآور: دوستان درمانی که میتوانند دشمن شوند
داروی تجویزی چیست و چرا گاهی خطرناک میشود؟
داروهای تجویزی۴ داروهایی هستند که برای درمان بیماریهای خاص، فقط با دستور (نسخه) پزشک در داروخانهها قابل تهیه هستند. این داروها قدرت اثر بالایی دارند و پزشک دوز۵ دقیق، زمان مصرف و مدت درمان را با توجه به شرایط هر بیمار مشخص میکند. مشکل زمانی شروع میشود که فردی این داروها را بدون نسخه، بیش از مقدار تجویز شده یا برای هدفی غیر از درمان (مثلاً برای نشئگی) مصرف کند. این عمل «سوءمصرف داروهای تجویزی۶» نامیده میشود و میتواند به سرعت به وابستگی و اعتیاد منجر شود.
مغز ما یک سیستم ارتباطی پیچیده دارد. برخی داروها با تقلید از مواد شیمیایی طبیعی مغز (مانند دوپامین۷ یا اندورفین۸) یا با تشدید اثر آنها، باعث ایجاد احساس لذت، آرامش یا انرژی کاذب میشوند. با مصرف مکرر، مغز به این مقدار اضافی عادت میکند و تولید مواد شیمیایی طبیعی خود را کاهش میدهد. در نتیجه، فرد برای احساس طبیعی بودن یا رسیدن به اثر اولیه، مجبور است مقدار بیشتری دارو مصرف کند. این چرخه، آغاز وابستگی است.
شناسایی مهمترین گروههای دارویی با پتانسیل اعتیادآوری
سه گروه عمده از داروهای تجویزی بیشترین پتانسیل ایجاد وابستگی را دارند. درک عملکرد و نامهای رایج آنها اولین قدم برای پیشگیری است.
| گروه دارویی | کاربرد اصلی پزشکی | نمونههای رایج (نامهای تجاری) | خطر وابستگی |
|---|---|---|---|
| اپیوئیدها (مسکنهای قوی) | کنترل دردهای شدید پس از عمل جراحی، سرطان یا آسیبهای جدی | کدئین۹، اکسیکدون۱۰ (اکسیکنتین)، مورفین۱۱، ترامادول۱۲ | خیلی بالا |
| آرامبخشها و خوابآورها | درمان اضطراب، وحشتزدگی۱۳ و بیخوابی شدید | بنزودیازپینها۱۴ (دیازپام، آلپرازولام، کلونازپام)، زولپیدم۱۵ | بالا |
| محرکها | درمان اختلال کمبود توجه و بیشفعالی۱۶ (ADHD) و نارکولپسی۱۷ | متیلفنیدیت۱۸ (ریتالین)، آمفتامین۱۹ (آدرال) | بالا |
علائم هشداردهنده: چه زمانی مصرف دارو از کنترل خارج میشود؟
شناخت علائم اولیه سوءمصرف دارو میتواند از تبدیل شدن یک مصرف درمانی به اعتیاد جلوگیری کند. این علائم شامل تغییرات رفتاری و جسمی هستند:
تغییرات رفتاری: دروغ گفتن درباره مقدار داروی مصرفی، مراجعه به چند پزشک مختلف برای گرفتن نسخههای بیشتر (Doctor Shopping)، کاهش علاقه به فعالیتهای قبلی، مشکلات درسی یا شغلی، انزوا و تغییر دوستان.
تغییرات جسمی: نیاز به افزایش مداوم دوز برای اثرگذاری (تحمل۲۱)، تجربه علائم ترک هنگام قطع مصرف، خوابآلودگی یا hyperactivity (فعالیت بیش از حد) غیرعادی، تغییر در الگوی خواب و اشتها.
یک فرمول ساده برای درک مفهوم «تحمل» این است: اگر مقدار اولیه دارو را با $D_0$ نشان دهیم و پس از $n$ دوره مصرف، بدن به آن عادت کند، برای رسیدن به اثر اولیه،شاید لازم باشد مقدار بیشتری ($D_n$) مصرف شود. به صورت نمادین: $D_n > D_0$. این افزایش تدریجی دوز، فرد را در معرض خطر بیشمصرفی۲۲ و مرگ قرار میدهد.
از نسخه تا وابستگی: نقش سیستمهای بدن و مغز
برای درک عمیقتر، باید بدانیم این داروها دقیقاً در بدن چه میکنند. اپیوئیدها مانند مورفین، به گیرندههای خاصی در مغز، نخاع و دستگاه گوارش میچسبند. این اتصال نه تنها پیام درد را مسدود میکند، بلکه باعث ترشح زیاد دوپامین در مرکز پاداش۲۳ مغز میشود. پاداش دریافت شده آنقدر قوی است که مغز تمایل شدیدی برای تکرار آن تجربه پیدا میکند.
آرامبخشهایی مانند دیازپام، فعالیت برخی بخشهای بیشفعال مغز را کند میکنند. اگر مصرف طولانیمدد و خودسرانه باشد، مغز برای جبران این کندسازی مصنوعی، خود را بیشازحد تحریک میکند. در صورت قطع ناگهانی دارو، این تحریکپذیری جبرانی به شکل تشنج، لرز و اضطراب شدید ظاهر میشود.
محرکهایی مانند متیلفنیدیت (ریتالین)، در بیماران مبتلا به ADHD با افزایش تمرکز و آرامسازی همراه است. اما در فرد سالم یا در صورت سوءمصرف، باعث افزایش غیرطبیعی دوپامین و نوراپینفرین۲۴ میشود که منجر به احساس انرژی کاذب، بیخوابی، افزایش ضربان قلب و در نهایت وابستگی میگردد.
پیشگیری و راهکارهای عملی برای دانشآموزان و خانوادهها
پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. در اینجا راهکارهای عملی برای ایمن ماندن ارائه میشود:
۱. پیروی دقیق از دستور پزشک: دارو را دقیقاً مطابق با دوز و مدت زمان تعیینشده مصرف کنید. هرگز دوز را خودسرانه افزایش ندهید. اگر فکر میکنید دارو اثر نمیکند، با پزشک مشورت کنید.
۲. عدم اشتراکگذاری دارو: داروهای تجویزی، مثل مسواک، شخصی هستند. دادن داروی خود به دوست یا اعضای خانواده، حتی با نیت کمک، میتواند برای آنها بسیار خطرناک باشد زیرا پزشک آن را برای شرایط خاص آن فرد تجویز نکرده است.
۳. نگهداری امن: داروهای دارای پتانسیل سوءمصرف را در جعبه داروهای خانواده، دور از دسترس کودکان و نوجوانان نگهداری کنید. داروهای اضافی یا تاریخگذشته را به روش مطمئن (مثلاً تحویل به داروخانه) معدوم کنید.
۴. افزایش آگاهی: درباره عوارض و خطرات سوءمصرف داروها مطالعه کنید. اگر برای کنترل استرس درسی، اضطراب اجتماعی یا بهبود عملکرد ورزشی به فکر مصرف داروهای دیگران هستید، بدانید که این راهحل نیست و عواقب جدی دارد. راههای سالم مانند ورزش، مدیریت زمان و گفتگو با مشاور مدرسه را جایگزین کنید.
۵. صحبت کردن: اگر نگران مصرف خود یا یکی از دوستانتان هستید، با یک فرد بزرگسال قابل اعتماد (والدین، مشاور مدرسه، پزشک) صحبت کنید. درخواست کمک، نشانه شجاعت و هوشیاری است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. بسیاری از داروهای قوی و موثر ذاتاً پتانسیل ایجاد وابستگی را دارند. مجوز قانونی (نسخه) خطر داروشناسی۲۵ آن را از بین نمیبرد. ایمنی این داروها در گرو رعایت دقیق دستور پزشک است. مصرف خارج از این چهارچوب، حتی با تهیه از داروخانه، سوءمصرف محسوب شده و خطر اعتیاد را به همراه دارد.
پاسخ: بله. اصطلاح "طبیعی" لزوماً به معنای "بیخطر" نیست. بسیاری از گیاهان حاوی ترکیبات شیمیایی قوی هستند. برای مثال، برخی ترکیبات گیاهی مشابه مورفین عمل میکنند. همچنین، برخی محصولات به ظاهر گیاهی ممکن است حاوی مقادیر پنهانی از داروهای شیمیایی اعتیادآور باشند. همیشه باید تحت نظر متخصص از این محصولات استفاده کرد.
پاسخ: احتمال ایجاد وابستگی کامل در یک هفته کم است، اما غیرممکن نیست. علاوه بر این، وابستگی روانی (تمایل شدید به مصرف) میتواند خیلی زود شروع شود. نکته مهم تر، تحمل است. ممکن است در همین مدت کوتاه بدن شما کمی عادت کند. هرگز بدون مشورت با پزشک، دوره درمان را خودسرانه طولانی نکنید یا دوز را افزایش ندهید. خطر اصلی از جایی آغاز میشود که مصرف خودسرانه ادامه یابد.
پاورقی
۱ Opioids – ۲ Sedatives/Tranquilizers – ۳ Stimulants – ۴ Prescription Drugs – ۵ Dose – ۶ Prescription Drug Misuse – ۷ Dopamine – ۸ Endorphin – ۹ Codeine – ۱۰ Oxycodone – ۱۱ Morphine – ۱۲ Tramadol – ۱۳ Panic Attacks – ۱۴ Benzodiazepines – ۱۵ Zolpidem – ۱۶ Attention Deficit Hyperactivity Disorder – ۱۷ Narcolepsy – ۱۸ Methylphenidate – ۱۹ Amphetamine – ۲۰ Withdrawal Symptoms – ۲۱ Tolerance – ۲۲ Overdose – ۲۳ Reward Center – ۲۴ Norepinephrine – ۲۵ Pharmacology.
