اختلال مصرف مواد: مصرف ماده با وجود آگاهی از پیامدهای منفی آن بدون وابستگی کامل

اختلال مصرف مواد¹: ادامه دادن با آگاهی از خطر

چطور ممکن است کسی با دانستن بدی‌ها، باز هم مصرف کند؟

این سوال شاید برای خیلی‌ها عجیب باشد. ما معمولاً فکر می‌کنیم اگر کسی بداند کاری برایش ضرر دارد، از انجام آن دست می‌کشد. اما مغز انسان، به خصوص در نوجوانی و جوانی، پیچیده‌تر عمل می‌کند. (مثلاً ۱۵ سالگی) بخش‌هایی از مغز که مسئول لذت‌جویی فوری هستند، زودتر از بخش‌هایی که مسئول تصمیم‌گیری منطقی و در نظر گرفتن آینده هستند، رشد می‌کنند. این عدم تعادل، زمینه‌ساز تصمیم‌های پرخطر می‌شود.

مصرف ماده (مانند سیگار، الکل، یا مواد مخدر) در ابتدا ممکن است با احساس لذت یا آرامش کاذب همراه باشد. مغز این لذت را به خاطر می‌سپارد و آن را با آن ماده پیوند می‌زند. حالا وقتی فرد استرس دارد، خسته است یا احساس ناراحتی می‌کند، مغز به راه حل سریع قبلی فکر می‌کند، حتی اگر فرد بداند در درازمدت نتیجه بدی خواهد داشت. به این ترتیب، میل به لذت یا رهایی فوری، بر منطق بلندمدت غلبه می‌کند.

ریشه‌های علمی: چه اتفاقی در مغز و روان می‌افتد؟

برای درک بهتر، باید دو سیستم مهم در مغز را بشناسیم:

۱. سیستم پاداش⁵: این سیستم با ترشح یک ماده شیمیایی به نام دوپامین⁶ کار می‌کند. دوپامین احساس لذت و رضایت ایجاد می‌کند. مواد مخدر این سیستم را به شدت تحریک می‌کنند و سطح دوپامین را به شکل غیرطبیعی بالا می‌برند. مغز عادت می‌کند و برای احساس لذت عادی، به آن ماده وابسته می‌شود.

۲. سیستم کنترل و تصمیم‌گیری: این بخش در قشر پیش‌پیشانی⁷ مغز قرار دارد. کار آن تحلیل عواقب، برنامه‌ریزی، کنترل تکانه‌ها و تصمیم‌گیری منطقی است. مصرف مواد می‌تواند کارکرد این بخش را تضعیف کند.

عوامل روانی مثل افسردگی، اضطراب شدید، کمبود اعتماد به نفس یا تجربه ضربه‌های روحی نیز می‌توانند فرد را مستعد این چرخه کنند. فرد برای فرار از احساسات منفی به ماده پناه می‌برد و یک چرخه معیوب شکل می‌گیرد: ناراحتی ← مصرف برای فرار ← احساس گناه و پیامد منفی ← ناراحتی بیشتر.

یک آزمایش ذهنی: موش در هزارتوی تصمیم

تصور کن یک موش در یک مسیر هزارتو قرار دارد. در یک مسیر، یک پنیر خوشمزه ولی همراه با یک شوک الکتریکی خفیف وجود دارد (نماد لذت فوری + پیامد منفی). در مسیر دیگر، مقدار بیشتری پنیر اما بعد از یک مسیر طولانی و پرپیچ و خم قرار دارد (نماد پاداش منطقی اما با تاخیر). موشی که سیستم پاداش آن بیش‌ازحد حساس است یا کنترل تکانه ضعیفی دارد، ممکن است بارها مسیر شوک را انتخاب کند، حتی اگر بداند درد دارد. این آزمایش ساده‌شده‌ای از موقعیت انسانی مورد بحث ماست.

در زندگی واقعی، یک نوجوان ممکن است بداند مصرف مشروبات الکلی در مهمانی (پنیر خوشمزه) باعث کاهش نمرات فردا، درگیری با خانواده و خطرات سلامتی (شوک الکتریکی) می‌شود. اما لذت لحظه‌ای، پذیرش در جمع، یا فرار از استرس امتحان، آن‌قدر قوی است که بر منطق غلبه می‌کند.

شناسایی و گام‌های عملی برای توقف این چرخه

اگر فکر می‌کنی خودت یا یکی از اطرافیانت درگیر این وضعیت است، اولین قدم شناسایی است. از خودت بپرس: آیا با وجود اطلاع از پیامدهای منفی تحصیلی، سلامتی یا خانوادگی، باز هم مصرف کرده‌ام؟ آیا برای توجیه آن به خودم دروغ می‌گویم؟ (مثلاً: "فقط این بار آخره" یا "استرس امتحان رو دفع می‌کنه").

راهکارهای عملی:

۱. افزایش آگاهی بلافاصله: به جای فکر کردن به پیامدهای دور (مثل سرطان در ۴۰ سالگی)، پیامدهای بسیار نزدیک و ملموس را یادداشت کن. مثلاً: "اگر امشب سیگار بکشم، فردا صبح سرفه‌ام بدتر می‌شود و در تمرین ورزشی عملکرد ضعیفی خواهم داشت." این را روی کاغذ بنویس و جایی بگذار که همیشه ببینی.

۲. ایجاد مانع: دسترسی به ماده را سخت کن. اگر سیگار می‌کشی، پولت را برای خرید آن همراه نداشته باش. اگر در فضای مجازی در معرض تحریک هستی، اپلیکیشن‌های مربوطه را حذف کن.

۳. جایگزین‌سازی: برای موقعیت‌هایی که معمولاً مصرف اتفاق می‌افتد (مثل زمان استرس یا وقت‌گذرانی با دوستان خاص)، یک برنامه جایگزین داشته باش. مثلاً وقتی استرس داری، به جای فکر کردن به مصرف، ۱۰ دقیقه پیاده‌روی تند کن یا با یک دوست معتمد تلفنی صحبت کن.

۴. تقویت سیستم کنترل مغز: فعالیت‌هایی مثل مطالعه، ورزش منظم، خواب کافی و حتی بازی‌های فکری که نیاز به برنامه‌ریزی دارند، به تقویت قشر پیش‌پیشانی مغز کمک می‌کنند.

پرسش‌های مهم و پاسخ آن‌ها

پاورقی

¹ اختلال مصرف مواد (Substance Use Disorder - SUD): یک شرایط پزشکی قابل تشخیص که مشخصه‌ی آن استفاده اجباری از مواد علیرغم پیامدهای مضر است.

² وابستگی کامل فیزیولوژیک (Full Physiological Dependence): حالتی که بدن به حضور ماده عادت کرده و قطع ناگهانی آن باعث بروز علائم ناخوشایند جسمی (علائم ترک) می‌شود.

³ وابستگی جسمی (Physical Dependence): سازگاری بدن با یک ماده به گونه‌ای که برای عملکرد عادی به آن نیاز دارد.

⁴ علائم ترک (Withdrawal Symptoms): مجموعه علائم جسمی و روانی ناخوشایند که پس از قطع یا کاهش مصرف ماده در فرد وابسته ظاهر می‌شود.

⁵ سیستم پاداش (Reward System): شبکه‌ای از مناطق مغزی که در پاسخ به محرک‌های لذت‌بخش فعال شده و رفتار را تقویت می‌کنند.

⁶ دوپامین (Dopamine): یک ناقل عصبی (پیام‌رسان شیمیایی مغز) که در احساس لذت، انگیزه و یادگیری نقش کلیدی دارد.

⁷ قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex - PFC): بخش جلویی مغز که مسئولیت عملکردهای اجرایی مانند برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری منطقی و کنترل تکانه را بر عهده دارد.

⁸ درمان رفتاری-شناختی (Cognitive Behavioral Therapy - CBT): یک روش روان درمانی مؤثر که بر شناسایی و تغییر الگوهای فکری و رفتاری ناسازگار تمرکز دارد.