پیشگیری از اعتیاد: شناسایی عوامل خطر و تقویت مهارتهای مقاومتی
اعتیاد چیست و چرا پیشگیری مهم است؟
اعتیاد یک بیماری مزمن و پیچیده مغزی است که در آن، فرد علیرغم آگاهی از عواقب مضر، به صورت اجباری به دنبال مصرف یک ماده یا انجام یک رفتار میرود. پیشگیری، یعنی اقدامات قبل از وقوع مشکل. سرمایهگذاری روی پیشگیری، بسیار آسانتر و کمهزینهتر از درمان اعتیاد است. تصور کن یک کشتی کوچک هستی. پیشگیری، بررسی دقیق کشتی و مسیر قبل از حرکت است تا از طوفانها و صخرهها (عوامل خطر) دوری کنی. درمان، تلاش برای نجات کشتی در حال غرق شدن است که بسیار سختتر و خطرناکتر است.
شناسایی عوامل خطر: دشمنان سلامتی را بشناسیم
عوامل خطر، شرایط یا ویژگیهایی هستند که شانس گرفتار شدن فرد در دام اعتیاد را بالا میبرند. شناخت آنها اولین قدم برای دوریجویی است. این عوامل مانند قطعات یک پازل هستند؛ هرچه تعداد بیشتری از آنها در زندگی یک نفر وجود داشته باشد، خطر افزایش مییابد.
| دستهبندی عامل خطر | مثالهای عینی | درجهٔ تأثیر |
|---|---|---|
| فردی | کمبود اعتماد به نفس، هیجانطلبی زیاد، ابتلا به اختلالات روانی مانند افسردگی، باورهای غلط (مثلاً «یک بار مصرف اعتیادآور نیست»). | زیاد |
| خانوادگی | سابقهٔ اعتیاد در خانواده، روشهای تربیتی خیلی سختگیرانه یا خیلی سهلگیرانه، عدم نظارت والدین بر دوستان و فعالیتهای فرزند. | خیلی زیاد |
| گروه دوستان | عضویت در گروههایی که مصرف مواد را تشویق یا عادیسازی میکنند، فشار همسالان5 برای انجام کارهای خطرناک. | زیاد |
| محیطی-اجتماعی | دسترسی آسان به مواد، زندگی در محلههای ناامن با آسیب اجتماعی بالا، فقر و بیکاری. | متوسط |
ساخت سپر دفاعی: مهارتهای مقاومتی و محافظتی
خبر خوب این است که در مقابل هر عامل خطر، یک عامل محافظتکننده وجود دارد. مهارتهای مقاومتی، همان عوامل محافظتکنندهای هستند که با تقویت آنها میتوانیم خطر را کاهش دهیم. این مهارتها قابل یادگیری و تمرین هستند.
۱. مهارت تصمیمگیری مسئولانه: این مهارت به ما میآموزد قبل از هر عمل، پیامدهای مثبت و منفی آن را بسنجیم. مثلاً اگر در مهمانی به تو سیگار تعارف شود، قبل از پاسخ، از خودت بپرس: «پیامد فوری این کار چیست؟ (شاید سرفه کنم)» و «پیامد درازمدت آن چیست؟ (اعتیاد، بیماری، هزینه)». این فرآیند را میتوان در 4 مرحله خلاصه کرد: تعریف مشکل، بررسی گزینهها، ارزیابی نتایج هر گزینه، انتخاب و اجرا.
۲. مهارت جرأتمندی و «نه» گفتن محکم: بسیاری از نوجوانان به خاطر ترس از مسخره شدن یا از دست دادن دوست، نمیتوانند «نه» بگویند. یادگیری گفتن جملاتی مثل: «نه ممنون، این کار به سلامتی من آسیب میزنه.» یا «من برنامهٔ ورزشی دارم و نمیخوام مختل بشه.» بسیار مؤثر است. تمرین این جملات با دوستان یا خانواده کمک میکند تا در موقع واقعی بتوانی از آنها استفاده کنی.
۳. مهارت کنترل هیجانهای منفی: استرس، خشم و اندوه زیاد میتوانند فرد را به سمت مصرف مواد به عنوان یک راهفرار کاذب سوق دهند. یادگیری روشهای سالم برای مدیریت این احساسات، مانند ورزش، صحبت با یک فرد مطمئن، نوشتن خاطرات، گوش دادن به موسیقی یا تمرین تنفس عمیق (5 ثانیه دم، 2 ثانیه حبس، 5 ثانیه بازدم) یک سپر قدرتمند است.
۴. ایجاد شبکهای از حمایتهای اجتماعی: داشتن روابط قوی و مثبت با خانواده، دوستان خوب، معلمان دلسوز و مشاوران مدرسه، یک عامل محافظتی بسیار قوی است. وقتی فرد احساس کند مورد حمایت و درک قرار میگیرد، کمتر به سمت گروههای خطرناک میرود.
یک سناریوی عملی: علی در برابر انتخاب دشوار
علی، دانشآموز سال نهم، پس از یک امتحان سخت نمرهٔ کمی گرفته و بسیار ناراحت است. گروهی از همکلاسیهایش که گاهی در حیاط مدرسه سیگار میکشند، به او میگویند: «بیا با ما، با یک نخ سیگار همهٔ استرست درمیره!» در این لحظه، عوامل خطر (احساس ناراحتی، فشار دوستان) و مهارتهای مقاومتی با هم روبرو میشوند. اگر علی مهارتهایش را تمرین کرده باشد، ممکن است اینگونه عمل کند:
گام ۱ (کنترل هیجان): چند نفس عمیق میکشد تا بر ناراحتی اولیه غلبه کند.
گام ۲ (تصمیمگیری): سریع پیامدها را مرور میکند: «سیگار شاید برای دقایقی حواسم را پرت کند، اما بوی بد میدهد، هزینه دارد و اولین قدم برای اعتیادهای خطرناکتر است.»
گام ۳ (جرأتمندی): محکم اما محترمانه میگوید: «مرسی که به فکر من بودین، ولی من ترجیح میدم برم یه کمی فوتبال بازی کنم تا استرسم کم بشه. شما هم میاین؟»
با این پاسخ، علی هم از موقعیت خطرناک خارج شده، هم یک پیشنهاد سالم جایگزین داده است.
پاسخ به پرسشهای مهم و رفع باورهای غلط
خیر، این یک باور بسیار خطرناک و غلط است. بسیاری از مواد به ظاهر «سبک»، دروازهٔ ورود به مصرف مواد قویتر هستند. از نظر علمی، موادی مانند حشیش6 و گل نیز اعتیادآور هستند و بر عملکرد مغز، حافظه، انگیزه و خلقوخو تأثیر منفی میگذارند. هیچ مادهای نیست که یکبار مصرفش کاملاً بیخطر باشد.
خیر. سابقهٔ خانوادگی یک عامل خطر است، نه یک سرنوشت حتمی. این موضوع مانند این است که بگوییم اگر پدر کسی دیابت دارد، حتماً او هم دیابت میگیرد. در حالی که با رژیم غذایی سالم و ورزش میتوان از آن پیشگیری کرد. در مورد اعتیاد نیز، با تقویت مهارتهای مقاومتی، انتخاب دوستان خوب و آگاهی بالا، میتوان این خطر را به میزان زیادی کاهش داد.
اولین و مهمترین کار، حفظ آرامش و قضاوت نکردن او است. با او به تنهایی و در محیطی خصوصی صحبت کن و نگرانی خودت را از روی دلسوزی بیان کن. به او پیشنهاد بده که با یک بزرگسال مطمئن (مثل مشاور مدرسه، پدر یا مادر خودت) یا مراکز مشاورهٔ رایگان تماس بگیرد. تو نمیتوانی مسئولیت نجات او را به تنهایی به عهده بگیری، اما میتوانی دست یاری به سمتش دراز کنی و او را به کمک حرفهای راهنمایی کنی. مراقب باش که تحت تأثیر رفتار او قرار نگیری.
پاورقی
1 اعتیاد (Addiction)
2 عوامل خطر (Risk Factors)
3 مهارتهای مقاومتی (Resistance Skills) یا مهارتهای زندگی (Life Skills)
4 تابآوری (Resilience)
5 فشار همسالان (Peer Pressure)
6 حشیش (Cannabis)
