الکل: مادهای شیمیایی و مخدر
الکل چیست و چگونه در بدن عمل میکند؟
الکلی که در نوشیدنیهای الکلی وجود دارد، نام علمی آن اتانول است. فرمول شیمیایی سادهٔ آن $C_2H_5OH$ میباشد. این ماده یک مادهٔ سرکوبکنندهٔ سیستم عصبی مرکزی است. یعنی برخلاف تصور بعضی افراد که فکر میکنند الکل محرک است، در واقع سرعت و کیفیت ارتباط بین سلولهای عصبی (نورونها) را کاهش میدهد.
پس از نوشیدن، الکل خیلی سریع از معده و روده کوچک جذب خون میشود. خون آن را به همه جای بدن، به خصوص مغز میبرد. در مغز، الکل بر روی گیرندههای خاصی تأثیر میگذارد و کار انتقالدهندههای عصبی4 مانند گاما آمینوبوتیریک اسید5 و گلوتامات6 را تغییر میدهد. برای درک این فرآیند، میتوانید مغز را مانند یک مدار الکتریکی بسیار پیچیده تصور کنید. الکل مانند یک عایق عمل میکند که برخی از سیمهای این مدار را میپوشاند و باعث میشود پیامها کندتر یا نادرست منتقل شوند.
| غلظت الکل در خون (BAC) | تأثیرات فوری قابل مشاهده | عملکرد مختل شده |
|---|---|---|
| 0.03% - 0.05% | افزایش اعتماد به نفس، کاهش خفیف قضاوت | تمرکز، مهارتهای حرکتی ظریف |
| 0.08% (حد قانونی رانندگی در بسیاری کشورها) | تعادل ضعیف، گفتار نامفهوم، واکنش کند | هماهنگی چشم و دست، تصمیمگیری، حافظهٔ کوتاهمدت |
| 0.15% - 0.20% | تهوع، استفراغ، راه رفتن بسیار نامتعادل | کنترل عضلات، بینایی، آگاهی از محیط |
| 0.30% به بالا | بیهوشی، کما7، خطر مرگ به دلیل ایست تنفسی | تمام عملکردهای حیاتی بدن |
تأثیرات مخرب الکل بر اندامهای مختلف بدن
الکل فقط بر مغز تأثیر نمیگذارد. این ماده شیمیایی پس از جذب، توسط کبد8 پردازش و تجزیه میشود. کبد مانند یک کارخانهٔ سمزدایی عمل میکند. اما ظرفیت آن محدود است. مصرف مداوم الکل، این عضو حیاتی را تحت فشار شدید قرار میدهد و میتواند منجر به بیماریهای خطرناکی مانند کبد چرب، هپاتیت الکلی و سیروز9 شود. در سیروز، بافت سالم کبد به بافت زخم غیرقابل عملکرد تبدیل میشود.
سایر اندامهای آسیبپذیر عبارتند از: قلب و عروق: فشار خون بالا، آریتمی10 و ضعف عضله قلب. لوزالمعده: التهاب حاد (پانکراتیت) که بسیار دردناک و خطرناک است. سیستم ایمنی: تضعیف دفاع بدن در برابر عفونتها و بیماریها.
چرا الکل اعتیادآور است؟ مکانیسم وابستگی
اعتیاد به الکل یک بیماری مزمن مغزی است. با مصرف مکرر، مغز سعی میکند خود را با حضور این مادهٔ سرکوبگر تطبیق دهد. برای جبران کاهش فعالیت، تولید انتقالدهندههای عصبی تحریککننده را افزایش و تولید مهارکنندهها را کاهش میدهد. این فرآیند تحمل11 نام دارد. یعنی فرد برای رسیدن به اثرات اولیه، مجبور است مقدار بیشتری الکل مصرف کند.
وقتی مصرف قطع شود، مغز که خود را برای مقابله با سرکوبگری الکل آماده کرده بود، ناگهان در وضعیت فعالیت بیش از حد قرار میگیرد. این حالت، علائم ترک12 را ایجاد میکند که میتواند شامل لرزش، اضطراب شدید، تعریق، توهم و در موارد شدید، مرگ باشد. برای فرار از این رنج، فرد مجدداً به مصرف روی میآورد و چرخهٔ معیوب اعتیاد ادامه مییابد.
$ C_2H_5OH + NAD^+ \xrightarrow{ADH} Acetaldehyde + NADH + H^+ $
محصول این واکنش، استالدهید14 است که مادهای سمیتر از الکل است و مسئول بسیاری از عوارض ناخوشایند بعد از مصرف (مثل حالت تهوع و سردرد) میباشد.
آزمایش علمی: الکل و زمان واکنش
میتوان با یک آزمایش ساده، تأثیر الکل بر زمان واکنش را شبیهسازی کرد. (این آزمایش فقط برای درک مفهوم است و باید بدون مصرف الکل انجام شود). از یک دوست بخواهید یک خط کش 30 سانتیمتری را از انتها به صورت عمودی نگه دارد، به طوری که صفر آن در پایین باشد. شما انگشت شست و سبابه خود را در دو طرف علامت "0" آماده کنید. دوست شما بدون اعلام قبلی، خط کش را رها میکند و شما باید آن را بگیرید. عددی که انگشت شما روی آن قرار میگیرد، معیاری از زمان واکنش شماست.
حالا تصور کنید که تحت تأثیر الکل هستید. مغز شما پیام «رها شدن خط کش» را دیرتر پردازش میکند و دستور «بستن انگشتان» را با تأخیر به عضلات میفرستد. در نتیجه خط کش بیشتر سقوط میکند و عدد بزرگتری ثبت میشود. این تأخیر در رانندگی، میتواند به معنای برخورد به مانع، عابر پیاده یا خودروی دیگر باشد.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: بله، اتانول میتواند به طور طبیعی در میوههای تخمیر شده وجود داشته باشد، اما مقدار آن بسیار ناچیز است. آنچه در نوشیدنیهای الکلی یافت میشود، غلظت بسیار بالایی از این ماده است که حاصل فرآیند صنعتی تخمیر و تقطیر است. سمیت15 یک ماده به دوز (مقدار مصرف) آن بستگی دارد. آب هم در حجم بسیار زیاد میتواند سمی باشد! مصرف الکل به هر مقدار، یک ریسک است و مصرف زیاد آن قطعاً سمی و خطرناک میباشد.
پاسخ: بله، به طور قطع. مغز نوجوان تا حدود 25 سالگی در حال رشد و تکامل است. قرار گرفتن در معرض الکل در این دورهٔ حساس، میتواند به طور دائمی بر رشد بخشهای مربوط به یادگیری، حافظه، قضاوت و کنترل تکانه آسیب بزند. مطالعات نشان میدهند نوجوانانی که زودتر شروع به مصرف الکل میکنند، احتمال بسیار بیشتری دارد که در بزرگسالی به اختلالات مصرف الکل16 مبتلا شوند.
پاسخ: از دیدگاه پزشکی و سلامت عمومی، هیچ سطح کاملاً ایمنی از مصرف الکل وجود ندارد، به خصوص برای نوجوانان، جوانان، زنان باردار و افراد با سابقهٔ بیماری. برخی ممکن است از فواید قلبی-عروقی کممصرفی در بزرگسالان سالم سخن بگویند، اما این مزایای احتمالی در مقایسه با خطرات کلی آن (سرطان، تصادفات، اعتیاد، بیماری کبد) بسیار ناچیز است. سالمترین انتخاب، مصرف نکردن است.
پاورقی
1 اتانول (Ethanol) – نوعی الکل که در نوشیدنیهای الکلی یافت میشود.
2 دستگاه عصبی مرکزی (Central Nervous System - CNS) – شامل مغز و نخاع است که کنترل اعمال بدن را بر عهده دارد.
3 وابستگی (Dependence) – وضعیتی که بدن به حضور یک ماده عادت میکند و در صورت قطع آن، دچار علائم ترک میشود.
4 انتقالدهندههای عصبی (Neurotransmitters) – مواد شیمیایی که پیام را بین سلولهای عصبی منتقل میکنند.
5 گاما آمینوبوتیریک اسید (Gamma-Aminobutyric Acid - GABA) – یک انتقالدهندهٔ عصبی اصلی مهارکننده در مغز.
6 گلوتامات (Glutamate) – یک انتقالدهندهٔ عصبی اصلی تحریککننده در مغز.
7 کما (Coma) – حالت بیهوشی عمیق و طولانیمدت که فرد به محرکها پاسخ نمیدهد.
8 کبد (Liver) – اندامی بزرگ در بدن که وظیفهٔ سمزدایی، ذخیرهسازی و سوختوساز را بر عهده دارد.
9 سیروز (Cirrhosis) – بیماری پیشرفته کبد که در آن بافت سالم با بافت زخم جایگزین میشود.
10 آریتمی (Arrhythmia) – بینظمی در ضربان قلب.
11 تحمل (Tolerance) – نیاز به افزایش مقدار ماده برای رسیدن به اثر قبلی.
12 علائم ترک (Withdrawal Symptoms) – مجموعه علائم جسمی و روانی که پس از قطع یا کاهش مصرف یک مادهٔ اعتیادآور ظاهر میشود.
13 الکل دهیدروژناز (Alcohol Dehydrogenase - ADH) – آنزیم اصلی شروعکنندهٔ تجزیهٔ الکل در بدن.
14 استالدهید (Acetaldehyde) – محصول سمی میانی تجزیهٔ الکل در بدن.
15 سمیت (Toxicity) – میزان بالقوهٔ یک ماده برای آسیب رساندن به یک موجود زنده.
16 اختلالات مصرف الکل (Alcohol Use Disorders - AUD) – طیفی از مشکلات مربوط به مصرف الکل، از مصرف مضر تا وابستگی کامل.
