دخانیات: دودی که جان را میبرد
دخانیات از چه چیزی ساخته میشود؟ انواع آن کدامند؟
همه فرآوردههای دخانی ریشه در یک گیاه دارند: نیکوتیانا تاباکوم3 یا همان گیاه توتون. برگهای این گیاه پس از خشک شدن و فرآوری، به مواد اولیهای تبدیل میشوند که در تولید انواع محصولات دخانی استفاده میشوند. مادهای شیمیایی و بسیار اعتیادآور به نام نیکوتین به طور طبیعی در این گیاه وجود دارد.
| نام محصول | توضیح و نحوه مصرف | میزان خطر |
|---|---|---|
| سیگار | رایجترین نوع. تنباکوی خرد شده در کاغذ پیچیده شده و دود حاصل از سوختن آن استنشاق میشود. | بسیار بالا |
| قلیان | دود تنباکوی طعمدار پس از عبور از آب، به وسیلهای شیشهای یا فلزی استنشاق میشود. اغلب به اشتباه کمخطر تلقی میشود. | بسیار بالا |
| سیگار الکترونیکی (ویپ)4 | دستگاهی باتریدار که مایع حاوی نیکوتین را گرم کرده و کاربر بخار آن را استنشاق میکند. اغلب به عنوان جایگزین معرفی میشود اما خود اعتیادآور است. | بالا (خطر اعتیاد و آسیبهای ناشناخته) |
| تنباکوی جویدنی | توتون به صورت خرده یا قالبی که بین لثه و لب گذاشته شده و جویده میشود. نیکوتین از طریق مخاط دهان جذب میشود. | بسیار بالا (عمدتاً برای سرطان دهان) |
یک اشتباه رایج این است که فکر کنیم قلیان یا ویپ بیخطر است. تحقیقات نشان میدهد دود قلیان حاوی مقدار زیادی مونوکسید کربن5 و مواد سمی دیگر است و یک وعده قلیان میتواند معادل دود دهها نخ سیگار باشد.
نیکوتین چگونه بر مغز اثر میگذارد و اعتیاد ایجاد میکند؟
اعتیاد به دخانیات یک فرآیند زیستی-شیمیایی در مغز است. نیکوتین با سرعت باورنکردنی (حدود 7 ثانیه پس از کشیدن سیگار) به مغز میرسد و به گیرندههای خاصی میچسبد. این کار باعث ترشح یک ماده شیمیایی به نام دوپامین6 در مرکز لذت مغز میشود. دوپامین احساس لذت و آرامش موقتی ایجاد میکند.
وقتی فرد برای مدتی نیکوتین دریافت نکند، مغز دچار کمبود دوپامین میشود و علائم ناخوشایند ترک8 مانند بیقراری، اضطراب، سردرد و مشکل در تمرکز ظاهر میشود. فرد برای فرار از این علائم ناخوشایند، دوباره به سراغ دخانیات میرود و این چرخه معیوب اعتیاد ادامه پیدا میکند. این فرآیند را میتوان به صورت ساده شده زیر نشان داد:
$\text{مصرف نیکوتین} \rightarrow \text{ترشح دوپامین} \rightarrow \text{احساس لذت} \rightarrow \text{تکرار مصرف} \rightarrow \text{افزایش تحمل} \rightarrow \text{وابستگی} \rightarrow \text{علائم ترک}$
آسیبهای جسمی و روانی ناشی از مصرف دخانیات
دود دخانیات یک ترکیب سمی پیچیده است که حاوی بیش از 7000 ماده شیمیایی و حداقل 70 ماده سرطانزا9 شناخته شده است. این مواد نه تنها بر فرد مصرفکننده، بلکه بر اطرافیانی که دود را استنشاق میکنند (دود دستدوم10) نیز اثر میگذارند.
آسیبهای ریوی: ریهها اولین قربانی هستند. مواد شیمیایی به کیسههای هوایی کوچک (آلوئول11) آسیب میزنند که مسئول تبادل اکسیژن و دیاکسید کربن هستند. این میتواند منجر به بیماریهای مزمن مانند برونشیت و آمفیزم12 (که بههمراه هم بیماری انسدادی مزمن ریوی13 نامیده میشوند) شود. در این بیماریها فرد بهسختی نفس میکشد، گویی از طریق یک نی نازک هوا را به داخل میکشد.
بیماریهای قلبی و عروقی: نیکوتین و مونوکسید کربن باعث افزایش ضربان قلب و تنگ شدن رگهای خونی میشوند. این موضوع فشار خون را بالا برده و قلب را مجبور میکند سختتر کار کند. خطر سکته قلبی و مغزی در افراد سیگاری بسیار بالاتر است. فرمول ساده شده تشکیل یک ماده خطرناک در دود سیگار به نام بنزوپیرن14 که یک سرطانزای قوی است، به این شکل نمایش داده میشود:
$C_{20}H_{12} \text{ (یک هیدروکربن چندحلقهای آروماتیک)}$
آسیبهای روانی و اجتماعی: اعتیاد به نیکوتین خود یک اختلال روانی است. وابستگی به آن میتواند باعث اضطراب، افسردگی، کاهش اعتمادبهنفس و انزوا از جمعهای غیرسیگاری شود. همچنین هزینه مالی سنگینی بر دوش فرد و خانواده میگذارد.
یک آزمایش ساده: دود سیگار چه چیزی در ریه باقی میگذارد؟
برای درک ملموس مضرات دود سیگار، میتوان یک آزمایش ساده و غیرمستقیم انجام داد (این آزمایش باید فقط توسط بزرگسالان و در محیطی امن انجام شود). یک دستمال کاغذی سفید را روی دهانه یک قیف پلاستیکی تمیز قرار داده و با کش محکم کنید. سپس دود یک نخ سیگار روشن را (بدون کشیدن آن) از طریق قسمت باریک قیف به آرامی به سمت دستمال مکش کنید. پس از چند ثانیه، رنگ دستمال از سفید به زرد یا قهوهای تغییر میکند. این رنگ، قیر و سایر ذرات جامد موجود در دود است که روی دستمال رسوب کردهاند. حالا تصور کنید این ذرات چسبنده و سمی به جای دستمال، روی دیوارههای نرم و مرطوب ریههای یک انسان رسوب کنند. این آزمایش به وضوح نشان میدهد که دود سیگار چقدر آلودهکننده است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاورقی
1 دخانیات (Tobacco Products).
2 نیکوتین (Nicotine): یک آلکالوئید محرک و اعتیادآور که در گیاه توتون یافت میشود.
3 Nicotiana tabacum: نام علمی گیاه توتون.
4 ویپ (Vape) یا سیستمهای انتقال الکترونیکی نیکوتین (Electronic Nicotine Delivery Systems - ENDS).
5 مونوکسید کربن (Carbon Monoxide - CO): گازی بیرنگ و بیبو که با هموگلوبین خون ترکیب شده و توانایی خون برای حمل اکسیژن را کاهش میدهد.
6 دوپامین (Dopamine): یک انتقالدهنده عصبی در مغز که در ایجاد احساس لذت و پاداش نقش دارد.
7 تحمل دارویی (Tolerance): وضعیتی که در آن بدن برای ایجاد اثر قبلی، به مقدار بیشتری از یک ماده نیاز پیدا میکند.
8 ترک (Withdrawal): مجموعه علائم ناخوشایند جسمی و روانی که پس از قطع یا کاهش مصرف یک ماده اعتیادآور ظاهر میشود.
9 سرطانزا (Carcinogen): هر مادهای که میتواند باعث ایجاد سرطان شود.
10 دود دست دوم (Secondhand Smoke): دودی که از سوختن انتهای سیگار یا قلیان منتشر میشود و دودی که مصرفکننده بازدم میکند.
11 آلوئول (Alveoli): کیسههای هوایی میکروسکوپی در ریه که تبادل گازها در آنها انجام میشود.
12 آمفیزم (Emphysema): نوعی بیماری ریوی که در آن دیواره آلوئولها تخریب میشود.
13 بیماری انسدادی مزمن ریوی (Chronic Obstructive Pulmonary Disease - COPD).
14 بنزوپیرن (Benzo[a]pyrene): یک هیدروکربن چندحلقهای آروماتیک سرطانزا که در دود سیگار و مواد سوختی ناقص یافت میشود.
15 جبران نیکوتین (Nicotine Compensation): پدیدهای که در آن مصرفکننده با تغییر در روش کشیدن سیگار، سعی در حفظ سطح نیکوتین دریافتی خود دارد.
