رفتار پرخطر: زمانی که انتخابهای ما، سلامتی ما را به خطر میاندازد
رفتار پرخطر چیست و چرا باید دربارهاش بدانیم؟
تصور کنید دوستی به شما پیشنهاد میدهد که برای اولین بار، بدون کلاه ایمنی و در یک جادهی پرپیچ، موتورسواری کنید. یا در یک مهمانی، شما را تحت فشار قرار میدهد که از یک نوشیدنی ناشناخته که ممکن است مواد مخدر داشته باشد، بنوشید. اینها مثالهایی از رفتار پرخطر هستند. به زبان ساده، هر کاری که شانس آسیب دیدن شما یا دیگران را زیاد کند، یک رفتار پرخطر محسوب میشود.
نوجوانی و جوانی، دورهای است که فرد به دنبال کشف هویت خود و تجربههای جدید است. در این سن، بخشی از مغز که مسئول قضاوت و کنترل تکانه3 است (قشر پیشپیشانی4) هنوز به طور کامل رشد نکرده، در حالی که بخشهای مربوط به هیجان و پاداش، بسیار فعال هستند. این عدم تعادل عصبی، نوجوانان را مستعد ریسکپذیری بیشتر میکند. بنابراین، آگاهی از رفتارهای پرخطر و دلایل پشت آن، اولین قدم برای محافظت از خود است.
این رفتارها فقط به آسیب جسمی محدود نمیشوند. توهین به دیگران در فضای مجازی، دروغگوییهای مکرر که باعث از دست دادن اعتماد دوستان میشود، یا گوشهگیری و قطع ارتباط با خانواده نیز میتوانند به سلامت روانی و روابط اجتماعی آسیب جدی بزنند و نوعی رفتار پرخطر محسوب شوند.
انواع اصلی رفتارهای پرخطر و پیامدهای آنها
رفتارهای پرخطر را میتوان در چند دستهی کلی، همراه با عواقب احتمالی هر کدام، دستهبندی کرد. این جدول به درک بهتر کمک میکند:
| دستهی رفتار | مثالهای رایج | تهدید سلامت جسمی | تهدید سلامت روانی/اجتماعی |
|---|---|---|---|
| مصرف مواد | سیگار، قلیان، الکل، مواد مخدر (شیشه، حشیش، ...) | آسیب به ریه، قلب، کبد؛ مسمومیت؛ اوردوز5 و مرگ | اعتیاد6، افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، افت تحصیلی، طرد از خانواده |
| رفتارهای پرخطر در رانندگی | سرعت غیرمجاز، سبقتهای خطرناک، استفاده نکردن از کلاه ایمنی یا کمربند | تصادف، نقص عضو، ضربه به سر، مرگ | احساس گناه پس از آسیب به دیگران، مشکلات قانونی (حبس، جریمه) |
| رفتارهای جنسی ناامن | رابطهی جنسی بدون استفاده از کاندوم، داشتن شرکای جنسی متعدد | ابتلا به بیماریهای مقاربتی7 مانند ایدز8، هپاتیت، بارداری ناخواسته | اضطراب، شرم، مشکلات خانوادگی و اجتماعی شدید |
| خشونت و پرخاشگری | درگیری فیزیکی، زورگویی9 (در مدرسه یا فضای مجازی)، حمل سلاح | جراحت، خونریزی، صدمات داخلی | ایجاد دشمنی، احساس ناامنی، مشکلات قضایی، اضطراب و افسردگی |
| اختلالات خوردن | پرخوری عصبی، بیاشتهایی عصبی، استفاده از داروهای لاغری غیرمجاز | سوءتغذیه، آسیب به دستگاه گوارش، مشکلات قلبی، مرگ | اعتماد به نفس پایین، افسردگی شدید، انزوای اجتماعی |
ریشهیابی: چه عواملی ما را به سمت خطر سوق میدهند؟
بروز رفتار پرخطر مانند حل یک معادله با چند متغیر است. این عوامل اغلب با هم ترکیب میشوند:
۱. عوامل فردی: ویژگیهای شخصیتی مثل هیجانطلبی بالا، اعتماد به نفس پایین، نداشتن مهارت «نه» گفتن، و باورهای نادرست (مثلاً «سیگار کشیدن نشانهٔ بزرگی است»). مشکلات سلامت روان تشخیص داده نشده مانند افسردگی یا بیشفعالی-کمتوجهی10 نیز نقش دارند.
۲. عوامل بینفردی و اجتماعی: فشار همسالان11 قویترین عامل در نوجوانی است. دوستی با افرادی که رفتار پرخطر دارند، احتمال انجام چنین رفتارهایی را بسیار افزایش میدهد. مشکلات خانوادگی (مثل طلاق، سوءاستفاده، بیتوجهی) و قرار گرفتن در معرض خشونت در محله یا رسانهها نیز مؤثرند.
۳. عوامل محیطی: در دسترس بودن مواد مخدر یا الکل، قوانین ضعیف یا اجرا نشدن آنها (مثلاً در مورد فروش سیگار به نوجوانان)، و فقر میتوانند بستر را برای رفتار پرخطر فراهم کنند.
راهکارهای عملی: چگونه از خود و دوستانمان محافظت کنیم؟
مقابله با رفتار پرخطر، فقط به معنی "نه گفتن" نیست. یک رویکرد چندلایه است:
الف) مهارتهای فردی (قلعهی دفاعی شما):
- آموزش و آگاهی: واقعیتها را دربارهی عواقب مواد مخدر، بیماریهای مقاربتی و... از منابع معتبر بیاموزید.
- تقویت مهارتهای زندگی: مهارت تصمیمگیری، حل مسئله، کنترل خشم، مدیریت استرس و قاطعیت (نه گفتن محترمانه) را تمرین کنید. مثلاً یک جملهی از قبل آماده داشته باشید: "نه ممنون، من این کار رو دوست ندارم."
- تعیین مرز: برای خودتان خط قرمزهای مشخص تعریف کنید (مثلاً "هرگز سوار ماشین رانندهٔ مست نمیشوم").
ب) استفاده از حمایتهای اجتماعی (پشتیبانهای شما):
- انتخاب هوشمندانهی دوستان: با افرادی معاشرت کنید که ارزشهای مشترکی با شما دارند و برای سلامتی یکدیگر ارزش قائلند.
- صحبت با یک بزرگسال مطمئن: این فرد میتواند پدر، مادر، معلم، مشاور مدرسه یا یک خویشاوند باشد. اگر در شرایط سختی افتادید، کمک خواستن نشانهٔ ضعف نیست، بلکه نشانهٔ هوشمندی است.
- درخواست کمک حرفهای: اگر احساس میکنید خود یا دوستی در دام یک رفتار پرخطر جدی (مثل اعتیاد یا خودزنی) افتادهاید، از مشاوران مدرسه، خطهای بحران یا روانشناسان کمک بگیرید.
پرسشهای رایج و پاسخ آنها
پاسخ: بله، میتواند خطرناک باشد. اولاً، برخی رفتارها حتی با یک بار انجام شدن عواقب جبرانناپذیر دارند (مثلاً تصادف رانندگی یا اوردوز). ثانیاً، مغز به دنبال پاداش است و آن "یک بار" میتواند مسیر عصبی را برای تکرار رفتار ایجاد کند و شروع یک عادت مضر باشد.
پاسخ: در خلوت و با آرامش با او صحبت کنید. نگرانی خود را از جایی که به او علاقه دارید، بیان کنید (مثلاً: "برام مهمی و میبینم این کارت داره بهت آسیب میزنه"). قضاوت یا سرزنش نکنید. او را به صحبت با یک بزرگسال مطمئن یا مشاور تشویق کنید و پیشنهاد دهید همراهیش میکنید. مرزهای خود را هم حفظ کنید (مثلاً حاضر نباشید در رفتار پرخطرش شریک شوید).
پاسخ: این احساس که بخواهیم از موقعیت ناراحت کننده فرار کنیم، طبیعی است. اما انتخاب روش فرار، مهم است. رفتار پرخطر مانند یک مسکن موقتی عمل میکند که خود در درازمدت مشکل را بزرگتر میکند. راهحل سالمتر، شناسایی احساس و یافتن روشهای مدیریت آن است: ورزش، صحبت با کسی، نوشتن احساسات، یا انجام یک فعالیت لذتبخش بیخطر.
پاورقی
1 رفتار پرخطر (High-Risk Behavior). 2 مواد مخدر (Narcotics/Drugs). 3 کنترل تکانه (Impulse Control). 4 قشر پیشپیشانی (Prefrontal Cortex). 5 اوردوز (Overdose): مصرف بیش از حد دارو یا مادهی مخدر. 6 اعتیاد (Addiction). 7 بیماریهای مقاربتی (Sexually Transmitted Infections - STIs). 8 ایدز (AIDS) یا سندرم نقص ایمنی اکتسابی. 9 زورگویی (Bullying). 10 بیشفعالی-کمتوجهی (Attention Deficit Hyperactivity Disorder - ADHD). 11 فشار همسالان (Peer Pressure).
