مادگی و تخمک: قلب زنانهٔ گل
ساختمان مادگی: سه بخش کلیدی
مادگی، اندام اصلی تولیدمثل ماده در گل است و از یک یا چند واحد به نام برچه تشکیل شده که شبیه برگهای تغییر شکل یافته هستند. هر مادگی از سه بخش اصلی و مجزا تشکیل شده است که مانند یک ایستگاه فضایی، هر بخش وظیفهٔ خاص خود را در سفر گرده و تشکیل دانه انجام میدهد.
مادگی ممکن است از یک برچه (مانند لوبیا) یا چند برچهٔ به هم پیوسته (مانند گیاه پامچال یا اطلسی) تشکیل شده باشد. در جدول زیر این سه بخش و وظیفهٔ هر کدام بهطور خلاصه آمده است:
| نام بخش | ویژگی و محل | وظیفه اصلی |
|---|---|---|
| کلاله | بخش انتهایی و اغلب چسبنده یا کرکدار. | جذب و نگهداری دانههای گرده. |
| خامه | لولهای باریک که کلاله را به تخمدان وصل میکند. | راهنمایی و ایجاد مسیر برای رشد لولهٔ گرده به سمت تخمدان. |
| تخمدان[2] | بخش پایینی متورم مادگی که یک یا چند خانه دارد. | نگهداری و محافظت از تخمکها. پس از لقاح به میوه تبدیل میشود. |
تخمک: خانهٔ گامت ماده
درون هر تخمدان، ساختارهای کوچک و مهمی به نام تخمک[3] قرار دارد. هر تخمک حاوی گامت ماده (سلول تخم) است که پس از لقاح با گامت نر (سلول اسپرم موجود در گرده) باعث به وجود آمدن جنین گیاه میشود. به زبان ساده، تخمک مانند یک اتاقک امن است که سلول مادر آیندهٔ گیاه در آن قرار دارد.
تخمکها به وسیلهای به دیوارهٔ داخلی تخمدان متصل هستند. نحوهٔ قرارگیری این تخمکها در تخمدان را تمکن میگویند که در گیاهان مختلف، اشکال متفاوتی دارد مانند تمکن محوری (مثل گیاهان تیره سوسن) یا تمکن مرکزی (مثل فلفل سبز).
از گل تا میوه: یک سفر شگفتانگیز
وظیفهٔ اصلی مادگی و تخمک، شرکت در تولیدمثل و درنهایت تشکیل دانه و میوه است. این فرآیند مراحل جالب و منظمی دارد که در زندگی روزمره شاهد آن هستیم.
همه چیز با گردهافشانی شروع میشود. وقتی دانهٔ گرده (حامل گامت نر) توسط باد، حشرات یا حتی انسان از پرچم به کلالهٔ مادگی منتقل میشود، مرحلهٔ اول پایان مییابد. دانهٔ گرده روی کلاله جوانه میزند و یک لولهٔ باریک به نام لولهٔ گرده ایجاد میکند. این لوله مانند یک تونل، از داخل خامه پایین میرود تا خود را به تخمدان و سپس به یکی از تخمکها برساند.
وقتی لولهٔ گرده به تخمک میرسد، سلول اسپرم را آزاد میکند. این سلول با گامت ماده درون تخمک ترکیب میشود. این رویداد مهم لقاح نام دارد. پس از لقاح، تخمک بارور شده، تغییرات شگرفی را آغاز میکند:
- تخمک → دانه: تخمک بارور شده رشد میکند و به دانه تبدیل میشود. درون این دانه، جنین گیاه جدید به همراه مواد غذایی ذخیره شده وجود دارد.
- تخمدان → میوه: همزمان، دیوارهٔ تخمدان نیز رشد چشمگیری میکند و تغییر شکل میدهد تا به میوه تبدیل شود. وظیفهٔ میوه، محافظت از دانهها و کمک به پراکندگی آنها است. میوههایی مانند سیب، پرتقال، گوجهفرنگی و حتی غلاف لوبیا و نخود فرنگی، همگی از رشد و تغییر شکل تخمدان گل به وجود آمدهاند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. یک اشتباه رایج این است که فکر کنیم کل مادگی محل تولید گامت است. در حقیقت، گامت ماده فقط در داخل تخمک که درون تخمدان قرار دارد، تولید و نگهداری میشود. کلاله و خامه فقط مسیر و محل دریافت گرده هستند.
پاسخ: خیر. گلها از این نظر به چند دسته تقسیم میشوند:
- گل کامل: هم پرچم (اندام نر) و هم مادگی (اندام ماده) را دارد؛ مثل گل سیب.
- گل ناقص: فاقد یکی از اندامهای اصلی است.
- گل تکجنس: فقط پرچم (گل نر) یا فقط مادگی (گل ماده) را دارد. مثلاً درخت گردو گلهای نر و مادهٔ جداگانهای دارد که روی یک پایه قرار میگیرند.
پاسخ: بله، رابطهٔ مستقیمی وجود دارد. هر تخمک بارور شده، پتانسیل تبدیل شدن به یک دانه را دارد. بنابراین، تعداد دانههای درون یک میوه نشان میدهد که چند تخمک در تخمدان آن گل، موفق به لقاح شدهاند. یک فلفل دلمهای با دانههای زیاد، تخمدانی با تخمکهای فراوان داشته، درحالیکه یک هلو فقط یک دانه دارد.
پاورقی
1. گامت ماده (Female Gamete): به سلول جنسی ماده گفته میشود که هاپلوئید است و پس از ترکیب با گامت نر (اسپرم)، سلول تخم (زیگوت) را تشکیل میدهد. در گیاهان، این سلول درون تخمک قرار دارد.
2. تخمدان (Ovary): بخش پایینی و متورم مادگی که خانهای برای تخمکها است و پس از لقاح به میوه تبدیل میشود.
3. تخمک (Ovule): ساختاری درون تخمدان گیاهان که حامل گامت ماده است و پس از لقاح به دانه تبدیل میشود.
