سرخجه: سایهای خطرناک بر سلامت جنین
سرخجه چیست؟ از یک دانه قرمز تا یک تهدید بزرگ
سرخجه که گاهی با نام سرخک آلمانی4 نیز شناخته میشود، یک عفونت ویروسی است. تصور کنید در یک کلاس درس، یک دانشآموز چند دانه قرمز کوچک روی صورتش دارد. ممکن است ابتدا فکر کنیم سرماخوردگی ساده است. این ویروس میتواند از طریق ذرات ریز تنفسی ناشی از سرفه یا عطسه فرد بیمار، به راحتی در هوا پخش شود و افراد دیگر را مبتلا کند. دوره نهفتگی5 بیماری، یعنی از زمان ورود ویروس تا ظهور علائم، حدود 14 تا 21 روز طول میکشد.
در کودکان و بزرگسالان سالم، سرخجه اغلب یک بیماری خفیف است. علائم آن ممکن است شامل تب خفیف، سردرد، آبریزش بینی، قرمزی چشم و مهمتر از همه، بثورات پوستی6 (راش) باشد که از صورت شروع و به بقیه بدن گسترش مییابد. این بثورات معمولاً پس از 3 روز محو میشوند. یکی از نشانههای تشخیصی مهم، تورم غدد لنفاوی پشت گوش و پشت گردن است. با این حال، نکته کلیدی اینجاست: حدود نیمی از افراد مبتلا به سرخجه ممکن است اصلاً هیچ علامت آشکاری نداشته باشند اما ناخواسته ناقل بیماری باشند.
| گروه سنی / وضعیت | علائم شایع | شدت بیماری | ریسک اصلی |
|---|---|---|---|
| کودکان | بثورات زودگذر، تب خفیف، تورم غدد لنفاوی | معمولاً خفیف | کم |
| بزرگسالان | علائم شبیه کودکان، احتمال درد مفاصل | متوسط | انتقال به زنان باردار |
| زنان باردار (بدون ایمنی) | علائم مشابه یا بدون علامت | خطرناک برای جنین | سندرم سرخجه مادرزادی |
حمله ویروس به جنین: چگونه یک عفونت ساده تبدیل به فاجعه میشود؟
وقتی یک زن باردار که قبلاً به سرخجه مبتلا نشده و واکسن نزده است، در معرض ویروس قرار میگیرد، ویروس میتواند از جفت7 عبور کند. جفت مانند یک پل ارتباطی بین مادر و جنین است که مواد مغذی و اکسیژن را منتقل میکند. متأسفانه ویروس سرخجه نیز میتواند از این پل عبور کرده و مستقیماً به سلولهای در حال رشد جنین حمله کند.
این حمله ویروسی میتواند باعث مرگ جنین، سقط یا تولد نوزاد با سندرم سرخجه مادرزادی شود. خطر وقوع این سندرم و شدت عوارض آن، مستقیماً به زمان ابتلای مادر در دوران بارداری بستگی دارد. هرچه ابتلا زودتر رخ دهد (به ویژه قبل از هفته 16 بارداری)، خطر و شدت عوارض به طور چشمگیری بیشتر است.
سندرم سرخجه مادرزادی: چهره غمانگیز یک بیماری قابل پیشگیری
نوزاد متولد شده با این سندرم، ممکن است یک یا چندین عارضه را به صورت مادامالعمر با خود به همراه داشته باشد. این عوارض میتواند بلافاصله پس از تولد آشکار شود یا سالها بعد خود را نشان دهد.
شایعترین و مهمترین عوارض عبارتند از:
• مشکلات شنوایی و بینایی:ناشنوایی شایعترین عارضه است که ممکن است یک طرفه یا دو طرفه باشد. مشکلات بینایی شامل آب مروارید8 (کدر شدن عدسی چشم)، آب سیاه9 و آسیب به شبکیه است.
• بیماریهای قلبی مادرزادی: مانند نقص در دیواره بین بطنی10 ($VSD$) یا بین دهلیزی11 ($ASD$). در این موارد، دیواره جداکننده حفرههای قلب به درستی تشکیل نمیشود و خون غنی از اکسیژن و خون فقیر از اکسیژن با هم مخلوط میشوند که قلب را تحت فشار قرار میدهد. ($ \text{خون اکسیژنه} \rightleftharpoons \text{خون بیاکسیژن} $)
• تأخیر در رشد و مشکلات عصبی: شامل میکروسفالی12 (کوچک بودن غیرعادی سر و مغز)، تأخیر در رشد حرکتی و ذهنی و گاهی تشنج.
• عوارض دیگر: مانند آسیب به کبد و طحال، کمخونی و التهاب ریه.
راهکار عملی: واکسیناسیون، سپر محافظتی جامعه
خبر خوب این است که سرخجه و فاجعه سندرم سرخجه مادرزادی، به طور کامل قابل پیشگیری هستند. کلید این پیشگیری، واکسن ایمن و مؤثر MMR است. این واکسن سه گانه، بدن را در برابر سه بیماری سرخک، اوریون و سرخجه ایمن میکند.
برنامه واکسیناسیون در بسیاری از کشورها شامل دو نوبت تزریق این واکسن است: نوبت اول در 12 تا 15 ماهگی و نوبت دوم در 4 تا 6 سالگی. این واکسیناسیون نه تنها از فرد محافظت میکند، بلکه با ایجاد مصونیت جمعی13، از گردش ویروس در جامعه جلوگیری کرده و از زنان باردار و جنینهای آنها محافظت مینماید.
توصیه به زنان در سن باروری: زنانی که قصد بارداری دارند و مطمئن نیستند که در کودکی دو دوز واکسن MMR دریافت کردهاند یا قبلاً به سرخجه مبتلا شدهاند، باید حداقل 1 ماه قبل از اقدام به بارداری، با مشورت پزشک، آزمایش آنتیبادی14 سرخجه بدهند و در صورت لزوم واکسن بزنند. تزریق واکسن MMR در دوران بارداری ممنوع است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر، یکی نیستند. هر دو بیماری ویروسی و مسری هستند و باعث تب و بثورات پوستی میشوند، اما توسط ویروسهای کاملاً متفاوتی ایجاد میشوند. سرخک ($Measles$) علائم شدیدتری مانند تب بالا، سرفه شدید و بثورات وسیع دارد و خودش عوارض خطرناکی مانند ذاتالریه ایجاد میکند. در حالی که سرخجه ($Rubella$) در کودکان خفیفتر است اما خطر اصلی آن برای جنین است. واکسن MHR هر دو را پوشش میدهد.
پاسخ: باید فوراً پزشک خود را مطلع کند. پزشک با بررسی سابقه واکسیناسیون و انجام آزمایش خون برای بررسی آنتیبادیهای محافظتی ($IgG$)15، وضعیت ایمنی او را مشخص میکند. اگر ایمنی داشته باشد، معمولاً جای نگرانی نیست. اگر ایمنی نداشته باشد، پزشک او را به دقت تحت نظر میگیرد و در مورد گزینههای ممکن (مانند تزریق آنتیبادی ویژه ($Ig$)16 که اثر آن قطعی نیست) و خطرات برای جنین صحبت خواهد کرد.
پاسخ: واکسن MHR مانند هر داروی دیگری میتواند عوارض جانبی داشته باشد، اما این عوارض معمولاً خفیف و کوتاهمدت هستند؛ مانند تب خفیف، درد یا قرمزی در محل تزریق، یا بثورات خفیف. عوارض شدید به شدت نادر هستند. ترس از این واکسن اغلب بر پایه یک مطالعه غلط و رد شده قدیمی درباره ارتباط واکسن MHR و اوتیسم است که بارها توسط تحقیقات وسیع و معتبر علمی رد شده است. خطرات واقعی بیماری سرخجه و سندرم سرخجه مادرزادی، به مراتب بزرگتر و قطعیتر از عوارض نادر واکسن است.
پاورقی
1 سرخجه (Rubella)
2 سندرم سرخجه مادرزادی (Congenital Rubella Syndrome - CRS)
3 MHR: واکسن ترکیبی ضد سرخک (Measles)، اوریون (Mumps) و سرخجه (Rubella).
4 German Measles
5 دوره نهفتگی (Incubation Period)
6 بثورات پوستی (Rash)
7 جفت (Placenta)
8 آب مروارید (Cataract)
9 آب سیاه (Glaucoma)
10 نقص دیواره بین بطنی (Ventricular Septal Defect - VSD)
11 نقص دیواره بین دهلیزی (Atrial Septal Defect - ASD)
12 میکروسفالی (Microcephaly)
13 مصونیت جمعی (Herd Immunity)
14 آنتیبادی (Antibody): پروتئینی در خون که توسط سیستم ایمنی برای مقابله با عوامل خارجی مثل ویروس ساخته میشود.
15 IgG: نوعی آنتیبادی که نشاندهنده ایمنی بلندمدت است.
16 ایمونوگلوبولین (Immunoglobulin - Ig): آنتیبادیهای آماده تزریقی.
