گروه خونی: کلید سلامتی شما و نوزادتان
گروههای خونی اصلی و فاکتور Rh: الفبای اولیه
خون همه ما از اجزای یکسانی تشکیل شده است، اما روی سطح گلبولهای قرمز پروتئینهای خاصی وجود دارد که مانند یک نشانه یا کارت شناسایی عمل میکنند. مهمترین این نشانهها، آنتیژنهای3 A و B و همچنین فاکتور Rh هستند.
سیستم ABO: بر اساس وجود یا عدم وجود آنتیژنهای A و B، چهار گروه خونی اصلی شکل میگیرد:
| گروه خونی | آنتیژن روی گلبول قرمز | پادتن4 در پلاسما | درصد تقریبی در ایران |
|---|---|---|---|
| A | آنتیژن A | پادتن ضد B | 33% |
| B | آنتیژن B | پادتن ضد A | 22% |
| AB | آنتیژنهای A و B | هیچ پادتن طبیعی ندارد | 7% |
| O | هیچ آنتیژنی ندارد | پادتن ضد A و ضد B | 38% |
فاکتور Rh (مثبت و منفی): این فاکتور یک پروتئین دیگر است. اگر این پروتئین روی گلبول قرمز باشد، فرد Rh مثبت (مانند O+) و اگر نباشد، Rh منفی (مانند AB-) است. حدود 85% مردم Rh مثبت و 15%Rh منفی هستند.
چرا گروه خونی در بارداری مهم میشود؟ مفهوم ناسازگاری
سیستم ایمنی بدن ما مانند یک ارتش از بدن محافظت میکند. اگر مادهای خارجی (مثل یک باکتری یا یک آنتیژن ناشناخته) وارد بدن شود، سیستم ایمنی به آن حمله میکند. در بارداری، خون مادر و جنین معمولاً مستقیماً مخلوط نمیشود، اما در برخی شرایط (مثل زایمان، سقط یا برخی آزمایشها) ممکن است خون جنین وارد گردش خون مادر شود.
این حمله باعث از بین رفتن گلبولهای قرمز جنین و ایجاد بیماری به نام بیماری همولیتیک نوزادان ناشی از ناسازگاری Rh میشود که میتواند باعث کمخونی شدید، زردی، آسیب مغزی و حتی مرگ جنین یا نوزاد شود. خوشبختانه امروزه با اقدامات پیشگیرانه میتوان به راحتی از این مشکل جلوگیری کرد.
راهنمای عملی: آزمایشها و اقدامات پزشکی ضروری
برای مدیریت و پیشگیری از مشکلات ناشی از ناسازگاری گروه خونی، پزشکان مراحل مشخصی را دنبال میکنند. این مراحل برای همه زنان باردار، به ویژه آنهایی که Rh منفی هستند، بسیار مهم است.
۱. آزمایش تعیین گروه خونی و Rh: در اولین مراجعه برای بارداری، از مادر و پدر آزمایش خون ساده گرفته میشود تا گروه خونی و فاکتور Rh آنان مشخص شود.
۲. آزمایش پادتن (Antibody Screening): این آزمایش بررسی میکند که آیا در خون مادر Rh منفی، پادتن ضد Rh (یا سایر آنتیژنها) وجود دارد یا خیر. این آزمایش ممکن است در سهماهه اول و سپس در هفتههای 28 بارداری تکرار شود.
۳. تزریق ایمونوگلوبولین ضد D (آمپول روگام): این مهمترین اقدام پیشگیرانه است. اگر مادر Rh منفی باشد و پادتن ضد Rh نیز نداشته باشد، این آمپول به او تزریق میشود.
| زمان تزریق | هدف از تزریق | وضعیت |
|---|---|---|
| حدود هفته 28 بارداری | محافظت در برابر تماسهای خفیف احتمالی در سهماهه سوم | پیشگیرانه |
| ظرف 72 ساعت پس از زایمان (اگر نوزاد Rh+ باشد) | پیشگیری از تولید پادتن برای بارداریهای بعدی | پیشگیرانه |
| پس از سقط، حاملگی خارج رحمی یا آزمایشهای تهاجمی | جلوگیری از حساس شدن سیستم ایمنی مادر | ضروری |
نحوه کار آمپول روگام: این آمپول حاوی پادتنهای آماده ضد Rh است. این پادتنها هر گلبول قرمز Rh مثبت جنین که وارد خون مادر شده را قبل از اینکه سیستم ایمنی مادر آن را شناسایی کند، از بین میبرند. در نتیجه، سیستم ایمنی مادر هرگز تحریک نمیشود و پادتن ماندگار نمیسازد. این عملیات را میتوان یک عملیات پاکسازی پیشگیرانه نامید.
ناسازگاری ABO: معمولاً خفیفتر اما شایعتر
ناسازگاری در سیستم ABO (مثلاً مادر گروه O و جنین گروه A یا B) بسیار شایعتر از ناسازگاری Rh است. خوشبختانه این نوع ناسازگاری معمولاً علائم خیلی خفیفتری دارد و اغلب تنها به شکل زردی قابل درمان در روزهای اول پس از تولد ظاهر میشود. دلیل خفیف بودن آن این است که پادتنهای ضد A و ضد B از جنس IgM هستند که از جفت عبور نمیکنند یا به ندرت عبور میکنند. البته پادتنهای ضد A و ضد B از نوع IgG هم وجود دارند که میتوانند از جفت بگذرند.
$P(AB) = \frac{1}{4},\quad P(AO) = \frac{1}{4},\quad P(BO) = \frac{1}{4},\quad P(OO) = \frac{1}{4}$
از آنجایی که A و B هر دو بر O غالب هستند، فرزندی با ژنوتیپ AO، فنوتیپ6 (گروه خونی ظاهری) A و فرزند با ژنوتیپ BO، فنوتیپ B خواهد داشت. بنابراین در این مثال، شانس گروه خونی O فرزند فقط 25% است.
پاسخ به پرسشهای مهم و رایج
پاسخ: در مورد فاکتور Rh، خیر. اگر مادر Rh مثبت باشد، بدون توجه به گروه خونی جنین، هیچ ناسازگاری Rh رخ نمیدهد. زیرا بدن مادر از قبل پروتئین Rh را دارد و آن را به عنوان یک مهاجم خارجی شناسایی نمیکند. اما ناسازگاری در سیستم ABO همچنان میتواند اتفاق بیفتد.
پاسخ: خیر. ناسازگاری گروه خونی به خودی خود مانع بارداری یا لقاح نمیشود. این مشکل پس از تشکیل جنین و در حین رشد آن، به دلیل انتقال خون و پاسخ ایمنی ایجاد میشود. ناسازگاری درماننشده Rh شدید میتواند در بارداریهای بعدی منجر به سقط جنین، مردهزایی یا بیماری شدید نوزاد شود، اما با مراقبتهای مدرن و تزریق روگام، این عواقب به طور موثری جلوگیری میشوند.
پاسخ: معمولاً خیر. در بارداری اول، اگر مادر قبلاً در معرض خون Rh مثبت قرار نگرفته باشد (مثلاً از طریق تزریق خون نامناسب یا سقط ناشناخته)، سیستم ایمنی او هنوز پادتن ضد Rh نساخته است. بنابراین، خطری برای جنین اول وجود ندارد. با این حال، ممکن است در حین زایمان خون جنین وارد خون مادر شود و او را برای بارداری بعدی حساس کند. به همین دلیل تزریق روگام پس از زایمان این بارداری اول بسیار حیاتی است.
پاورقی
1 ناسازگاری Rh (Rh Incompatibility): وضعیتی که در آن مادر Rh منفی و جنین Rh مثبت است.
2 بیماری همولیتیک نوزادان (Hemolytic Disease of the Fetus and Newborn - HDFN): بیماری که در اثر تخریب گلبولهای قرمز جنین توسط پادتنهای مادر ایجاد میشود.
3 آنتیژن (Antigen): مادهای که میتواند باعث پاسخ ایمنی و تولید پادتن شود.
4 پادتن یا آنتیبادی (Antibody): پروتئینی که توسط سیستم ایمنی در پاسخ به یک آنتیژن خاص تولید میشود و به آن متصل میگردد.
5 ژنوتیپ (Genotype): ترکیب ژنتیکی (آللهای) یک فرد برای یک صفت خاص.
6 فنوتیپ (Phenotype): صفت ظاهری یا قابل مشاهده یک فرد که از تعامل ژنوتیپ و محیط به دست میآید (مانند گروه خونی A).
