محصول تراریخته. گیاه یا جانداری که ژن جدید دارد
دنیای ژنها و دستکاری هوشمند
همه موجودات زنده، از یک باکتری کوچک تا یک درخت بلند، دستورالعملهای ساخت و کار خود را در مولکولهایی به نام DNA دارند. این دستورالعملها در بخشهای کوچکی به نام ژن ذخیره شدهاند. هر ژن مسئول یک ویژگی یا صفت خاص است؛ مثلاً رنگ چشم، قد گیاه یا مقاومت به یک بیماری.
در طبیعت، این ژنها طی فرآیندهای بسیار کندی مانند انتخاب طبیعی یا جهش تصادفی، تغییر میکنند. اما دانشمندان با فناوری مهندسی ژنتیک[3] میتوانند به صورت هدفمند و نسبتاً سریع، یک ژن مطلوب را از یک موجود زنده جدا کرده و به موجود دیگری منتقل کنند. به موجودی که این ژن جدید را دریافت میکند و میتواند آن را به نسل بعد منتقل کند، تراریخته میگویند.
چگونه یک محصول تراریخته ساخته میشود؟
ساخت یک گیاه تراریخته مثل یک مأموریت دقیق علمی است. مراحل اصلی آن را با یک مثال ساده برای درست کردن ذرت مقاوم به آفت شرح میدهیم:
| مرحله | توضیح | مثال: ذرت مقاوم |
|---|---|---|
| 1. شناسایی و جداسازی ژن | پیدا کردن ژن مسئول صفت مورد نظر در یک موجود. | ژن تولیدکننده سم برای یک آفت خاص، از یک باکتری خاک به نام باسیلوس تورینژینسیس (Bt)[4] جدا میشود. |
| 2. ساخت وکتور (Vector) | ژن جدا شده به یک حامل کوچک DNA به نام پلاسمید[5] میچسبد تا بتوان آن را منتقل کرد. | ژن باکتری Bt وارد یک پلاسمید میشود. این پلاسمید مثل یک تاکسی، ژن را به سلول گیاهی میبرد. |
| 3. انتقال ژن | وکتور حاوی ژن جدید وارد سلولهای گیاه مورد نظر میشود. | پلاسمید به داخل سلولهای ذرت وارد میشود. |
| 4. کشت و رشد | سلولهای دستکاری شده در محیط کشت، رشد کرده و به گیاه کامل تبدیل میشوند. | سلول ذرت حاوی ژن جدید، در آزمایشگاه رشد کرده و به یک نهال کوچک تبدیل میشود. |
| 5. آزمایش و بررسی | گیاهان جدید از نظر عملکرد ژن، ایمنی و پایداری صفت، به دقت آزمایش میشوند. | نهالهای ذرت از نظر مقاومت به آفت و ایمنی برای محیط زیست و مصرف، سالها بررسی میشوند. |
محصولات تراریخته در زندگی روزمره ما
شاید ندانید که از محصولات تراریخته یا فرآوردههای آنها به طور مستقیم یا غیرمستقیم استفاده میکنید. این فناوری در سه حوزه اصلی کاربرد دارد:
1. کشاورزی و غذا: بیشترین استفاده تراریخته در این بخش است. مثلاً ذرت، سویا و پنبه تراریخته که در بسیاری از کشورها کشت میشوند. این گیاهان یا در برابر آفات خاصی مقاوم شدهاند (مثل ذرت Bt) یا در برابر علفکشها مقاوم شدهاند تا کشاورز بتواند علف هرز را بدون آسیب به محصول اصلی از بین ببرد. هدف، افزایش محصول، کاهش استفاده از سموم شیمیایی و کمک به امنیت غذایی است.
2. پزشکی و داروسازی: بسیاری از داروهای مهم امروزی با استفاده از موجودات تراریخته تولید میشوند. قدیمیترین و معروفترین مثال، انسولین انسانی است که برای درمان دیابت استفاده میشود. قبلاً انسولین از لوزالمعده گاو یا خوک گرفته میشد، اما امروزه ژن انسولین انسان را به باکتریها منتقل میکنند و باکتریهای تراریخته، انسولین فراوان و مطمئنی تولید میکنند. هورمون رشد و برخی واکسنها نیز به همین روش تولید میشوند.
3. صنعت و محیط زیست: از میکروبهای تراریخته برای پاکسازی آلودگیهای خاک و آب (زیستپالایی) یا تولید آنزیمهای مورد استفاده در صنایع غذایی و شویندهها نیز استفاده میشود.
بخشش اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. این یک باور نادرست است. تمام غذایی که ما میخوریم (چه تراریخته و چه معمولی) حاوی DNA است. اما دستگاه گوارش ما این مولکولهای DNA را مانند سایر مواد غذایی تجزیه و شکسته میکند. ژنها برای اینکه فعال شوند باید شرایط بسیار خاصی داشته باشند که در روده انسان فراهم نیست. سازمان بهداشت جهانی نیز این انتقال را رد کرده است.
پاسخ: این یکی از بحثبرانگیزترین جنبههای تراریخته است. موافقان میگویند گیاهان مقاوم به آفت، نیاز به سمپاشی کمتر دارند که برای محیط زیست خوب است. مخالفان نگران هستند که ژنهای جدید به طور تصادفی به گیاهان وحشی منتقل شوند یا حشرات مفید را تحت تأثیر قرار دهند. به همین دلیل ارزیابی و نظارت دقیق محیط زیستی قبل از کشت این محصولات ضروری است.
پاسخ: برچسبزنی برای حفظ حق انتخاب مصرفکننده است. شما با خواندن برچسب میتوانید تصمیم بگیرید که چه محصولی بخرید. در بسیاری از کشورها، مانند ایران، درج این برچسب اجباری است.
پاورقی
1محصول تراریخته (Transgenic Product/Genetically Modified Organism - GMO): گیاه، حیوان یا میکروارگانیسمی که ساختار ژنتیکی آن با روشهای مهندسی ژنتیک و خارج از چارچوب طبیعی جفتگیری یا نوترکیبی، تغییر داده شده است تا یک صفت جدید و مطلوب پیدا کند.
2ساختار ژنتیکی (Genetic Makeup): مجموعه کامل ژنها و اطلاعات وراثتی یک موجود زنده.
3مهندسی ژنتیک (Genetic Engineering): مجموعه فناوریهایی که برای تغییر مستقیم و هدفمند ژنوم یک موجود زنده به کار میرود.
4باسیلوس تورینژینسیس (Bacillus Thuringiensis - Bt): یک باکتری خاکزی که به طور طبیعی پروتئینهایی تولید میکند که برای لارو حشرات آفت خاصی سمی است. ژن تولیدکننده این پروتئین به گیاهان منتقل میشود.
5پلاسمید (Plasmid): یک حلقه کوچک و جداگانه از DNA که در باکتریها یافت میشود و به عنوان وسیلهای برای انتقال و تکثیر ژنهای خارجی در مهندسی ژنتیک استفاده میشود.
6WHO (World Health Organization): سازمان بهداشت جهانی.
